THIÊN
10: KINH MẠCH
Lôi
Công hỏi Hoàng Đế: “Thiên ‘Cấm phục’ có nói,
phàm cái lư của việc châm là phải lấy kinh
mạch làm đầu, nó có nhiệm vụ doanh cho sự
vận hành của khí, nó ‘chế’ để cho khí
trở thành ‘độ lượng’; bên trong, nó làm cho
khí của ngũ tạng vận hành thành thứ tự, bên
ngoài, nó làm cho lục phủ phân biệt nhau. Thần mong
được nghe về cái đạo vận hành
ấy”[1].
Hoàng
Đế đáp: “Con người khi bắt đầu
sinh ra là ‘tinh’ thành trước nhất[2]. Tinh thành
rồi mới đến năo tủy sinh ra[3]. Cốt đóng
vai tṛ cân, mạch đóng vai tṛ doanh, cân đóng vai tṛ cương,
nhục đóng vai tṛ tường, b́ phu rắn chắc
để lông và tóc được dài ra[4]. Cốc khí
nhập vào Vị, mạch đạo sẽ nhờ đó
được thông, huyết khí khắc vận hành”[5].
Lôi
công nói : “Thần mong được nghe về vấn
đề bắt đầu sinh ra của kinh mạch”[6].
Hoàng
Đế đáp: Kinh mạch là những con đường,
dựa vào đó để ta quyết được
việc sống hay chết, là nơi sắp xếp trăm
bệnh, là nơi điều ḥa việc hư thực mà
người thầy thuốc không thể không thông[7].
Phế
mạch của thủ Thiếu âm khởi lên ở trung tiêu,
đi xuống dưới, lạc với Đại trường,
quay trở lên tuần hoàn theo Vị khẩu, lên trên đến
hoành cách, thuộc vào phế; từ Phế hệ, rẽ
ngang, xuất ra dưới hố nách, lại đi
xuống tuần hành theo bên trong cánh tay, đi theo phía trước
kinh Thiếu âm và Tâm chủ, đi xuống đến
giữa khuỷu tay, tuần hành theo mép dưới, trên xương
quay của cẳng tay, rồi nó nhập vào mạch
thốn khẩu, lên đến phần ngư của tay,
tuần hành đến huyệt Ngư Tế, xuất ra
ở đầu ngón tay cái[8]. Chi mạch của nó đi
từ sau cổ tay đi thẳng ra đến đầu
ngón tay trỏ ở mép trong[9].
Nếu
là bệnh thuộc ‘thị động’ sẽ làm cho
phế bị trướng măn, ngực căng ứ lên thành
suyễn, ho, giữa khuyết bồn bị đau, nếu
đau nặng th́ hai tay phải bắt chéo nhau mà cảm
thấy phiền loạn, ta gọi đây là chứng tư
quyết[10].
Nếu
là bệnh thuộc ‘sở sinh’ của Phế sẽ gây
thành bệnh ho, thượng khí, suyễn, hơi thở thô,
tâm phiền, ngực bị đầy, thống quyết
ở mép trước phía trong từ cánh tay đến
cẳng tay, trong ḷng bàn tay bị nhiệt[11]. Khí thịnh
hữu dư th́ vai và lưng bị thống, bị phong hàn,
mồ hôi ra, trúng phong, đi tiểu nhiều lần mà ít
[12]. Khí hư th́ vai và lưng bị thống hàn, thiều
khí đến không đủ để thở, màu nước
tiểu bị biến[13]. Khi nào những chứng bệnh
trên xảy ra, nếu thịnh th́ nên châm tả, hư th́
nên châm bổ, nhiệt th́ châm nhanh, hàn nên lưu kim lâu,
mạch bị hăm hạ th́ nên cứu; không thịnh, không
hư th́ tùy theo kinh mà thủ huyệt để châm[14].
Nếu khí thịnh th́ mạch Thốn khẩu lớn 3
lần hơn mạch Nhân nghênh, nếu khí hư th́
mạch Thốn khẩu, ngược lại, nhỏ hơn
mạch Nhân nghênh [15].
Đại
trường, mạch của thủ Dương minh
khởi lên ở đầu ngón tay trỏ phía ngón tay cái,
đi dọc theo mép trên của ngón tay xuất ra ở
huyệt Hợp cốc, nằm giữa 2 xương, lên phía
trên nhập vào giữa 2 gân, đi dọc theo mép trên
của cẳng tay, nhập vào mép ngoài khuỷu tay, lên trên
dọc mép trước ngoài cánh tay, lên trên đến vai
xuất ra ở mép trước xương ngung cốt , lên
trên xuất ra ở trên chỗ hội nhau của trụ
cốt, nó lại quay xuống để nhập vào
Khuyết bồn, lạc với Phế, xuống dưới
hoành cách và thuộc vào Đại trường [16].
Chi
mạch của nó đi từ Khuyết bồn lên cổ
xuyên lên đến mặt, nhập vào giữa hàm răng
dưới, ṿng ra quanh miệng rồi giao nhau ở Nhân
trung, đường bên trái giao qua phải, đường
bên phải giao qua trái, xong nó lên trên để nép vào
lỗ của mũi[17].
Nếu
là bệnh thuộc ‘thị động’ sẽ làm cho răng
đau, cổ sưng thủng[18]. V́ là chủ tân dịch
cho nên nếu là bệnh thuộc ‘sở sinh’ sẽ làm
cho mắt vàng, miệng khô, chảy máu mũi, cổ
họng bị tư, cánh tay trước vai bị đau
nhức, ngón cái và ngón trỏ bị đau nhức, không
làm việc được[19]. Khi nào khí hữu dư th́
những nơi mà mạch đi qua sẽ bị nhiệt và
sưng thủng, khi nào khí hư sẽ làm cho bị
lạnh run lên không ấm trở lại được[20].
Nếu bị các chứng bệnh nêu trên, nếu thịnh
th́ nên châm tả, hư th́ nên châm bổ, nhiệt th́ châm
nhanh, hàn nên lưu kim lâu; mạch bị hăm hạ th́ nên
cứu, không thịnh không hư th́ tùy theo kinh mà thủ
huyệt để châm[21]. Nếu khí thịnh th́ mạch
Nhân nghênh lớn 3 lần hơn mạch Thốn khẩu,
nếu khí hư th́ mạch Nhân nghênh, ngược
lại, nhỏ hơn mạch Thốn khẩu[22].
Vị,
mạch của túc Dương minh khởi lên ở mũi,
lên giao nhau ở sống mũi, ngang ra vai để giao
với mạch của Thái dương, đi xuống
tuần hành theo đường sống mũi, nhập vào
giữa hàm răng trên, quay ra để áp vào miệng, ṿng
quanh môi, đi xuống giao với huyệt Thừa Tương,
lại đi dọc theo mép dưới của khóe hàm dưới,
xuất ra ở huyệt Đại Nghênh, đi dọc theo
huyệt Giáp Xa, lên trên trước tai, đi qua huyệt
Khách Chủ Nhân, đi dọc theo bờ trước tóc
mai, đến bờ góc trán và vùng trán[23].
Chi
mạch của nó đi dọc theo trước huyệt
Đại Nghênh, xuống dưới đến huyệt
Nhân Nghênh, đi dọc theo hầu lung (thanh quản),
nhập vào Khuyết bồn, nó đi xuống dưới
hoành cách để thuộc vào Vị và lạc với
Tỳ[24].
Chi
mạch của nó đi thẳng, từ Khuyết bồn
xuống dưới đi qua mép trong vú, xuống dưới
áp vào vùng rốn, nhập vào huyệt Khí Nhai[25].
Chi
mạch của nó khởi lên ở Vị khẩu,
xuống dưới đi dọc theo trong bụng (phúc lư),
xuống dưới đến ngay giữa huyệt Khí Nhai
để hợp với huyệt này, sau đó, đi
xuống đến huyệt Bể Quan, áp theo huyệt
Phục Thỏ, xuống dưới đến giữa xương
đầu gối, nó lại xuống dọc theo mép ngoài
của xương ống chân , xuống đến mu bàn
chân, nhập vào trong khoảng ngón chân giữa[26].
Chi
mạch của nó xuống khỏi đầu gối 3
thốn rồi tách biệt ra, xuống dưới nhập
vào ngoài khoảng ngón giữa[27].
Chi
mạch của nó tách biệt từ giữa mu bàn chân,
nhập vào trong khoảng ngón chân cái, xuất ra ở
đầu ngón[28].
Nếu
là bệnh thuộc ‘thị động’ th́ sẽ
bị chân hàn 1 cách ngấm ngầm, hay than thở, ngáp
nhiều lần, sắc mặt đen; hi bệnh đến
th́ ghét gặp người và lửa, mỗi lần nghe
tiếng động của gỗ sẽ bị kinh sợ,
tim muốn đập mạnh, muốn đóng kín cửa
lớn, cửa sổ lại để ở 1 ḿnh; khi nào
bệnh nặng th́ bệnh nhân muốn leo lên cao để
ca hát, muốn trút bỏ quần áo để chạy rong,
Trường Vị bị kêu sôi lên, bụng bị trướng
lên, ta gọi đây là chứng cân quyết[29].
Vị
là chủ huyết cho nên nếu là bệnh thuộc
‘sở sinh’ sẽ bị chứng cuồng ngược,
ôn khí quá nhiều sẽ làm mồ hôi ra, chảy máu mũi,
miệng méo, môi lở, cổ sưng thủng, cuống
họng bị tư, phần bụng trên bị thủy
thủng, đầu gối bị sưng thủng, đau
nhức suốt đường từ ngực, vú,
xuống dưới huyệt Khí nhai, đùi, huyệt
Phục Thỏ, dọc mép ngoài xương chầy đến
trên mu bàn chân đều đau nhức, ngón chân giữa
không cảm giác[30]. Nếu khí thịnh th́ phía trước
thân đều bị nhiệt[31]. Khi khí hữu dư
ở Vị th́ làm tiêu cốc khí, dễ bị đói, nước
tiểu màu vàng[32]. Nếu khí bất túc th́ phía sau thân
đều lạnh[33]. Nếu trong Vị bị hàn th́
sẽ bị trướng măn[34].
Nếu
bị các chứng bệnh như trên, nếu thịnh th́
nên châm tả, hư th́ nên châm bổ, nhiệt th́ châm
nhanh, hàn nên lưu kim lâu, mạch bị hăm hạ th́ nên
cứu, không thịnh không hư th́ tùy theo kinh mà thủ
huyệt để châm[35]. Nếu khí thịnh th́ mạch
Nhân nghênh lớn 3 lần hơn mạch Thốn khẩu,
nếu khí hư th́ mạch Nhân nghênh, ngược
lại, nhỏ hơn mạch Thốn khẩu[36].
Tỳ,
mạch của túc Thái âm khởi lên ở đầu ngón
chân cái, đi dọc theo mép trong nơi biên củathịt
trắng, qua sau bạch cốt, lên trên đến mép trước
của mắt cá trong, lên trên phía trong bắp chuối chân,
đi dọc theo mép trong xương chầy, giao chéo trước
kinh Quyết âm, lên trên mép trước của gối và
đùi trong, nhập vào bụng và thuộc vào Tỳ,
lạc với Vị, lên trên xuyên qua hoành cách, nép vào
thực quản, nối liền với cuống lưỡi,
tản ra dưới lưỡi[37].
Chi
mạch của nó tách biệt lại đi từ Vị
xuyên qua hoành cách rồi rót vào giữa (dưới) Tâm[38].
Nếu
là bệnh thuộc ‘thị động’th́ sẽ gây thành
chứng cuống lưỡi cứng, ăn vào th́ ói ra,
Vị hoăn đau, bụng bị trướng, hay ợ,
mỗi lần đại tiện th́ cũng chuyển
cả khí ra theo phân, sau đó thân người tiến
tới suy kiệt rất nhanh chóng, thân thể đều
nặng nề[39].
Nếu
là bệnh thuộc ‘sở sinh’ của Tỳ sẽ làm
cho cuống lưỡi bị đau, thân thể không lay
động được, ăn không xuống, tâm
phiền, vùng dưới Tâm đau cấp, tiêu chảy,
thủy bế, hoàng đản, không nằm được,
ráng đứng lâu th́ bị nội thũng và quyết
ở đùi vế, ngón chân cái không c̣n cảm giác[40].
Nếu
là bị các bệnh chứng như trên, nếu thịnh
th́ nên châm tả, hư th́ nên châm bổ, nhiệt th́ châm
nhanh, hàn nên lưu kim lâu, mạch bị hăm hạ th́ nên
cứu, không thịnh không hư th́ tùy theo kinh mà thủ
huyệt để châm[41]. Nếu khí thịnh th́ mạch
Thốn khẩu lớn 3 lần hơn mạch Nhân nghênhNếu
khí hư th́ mạch Thốn khẩu, ngược lại,
nhỏ hơn mạch Nhân nghênh[42].
Tâm,
mạch của thủ Thiếu âm, khởi lên từ trong Tâm,
xuất ra để thuộc vào tâm hệ, đi xuống
dưới hoành cách, lạc với Tiểu trường[43].
Chi
mạch của nó đi từ Tâm hệ lên trên áp
tựa vào yết, buộc vào mục hệ [44].
Chi
mạch đi thẳng của nó lại từ Tâm hệ
đi trở lên Phế, xuất ra dưới nách, đi
dọc theo mép sau cánh tay trong đi theo phía sau kinh thủ Thái
âm và Tâm chu,û rồi đi xuống phía trong khuỷu tay,
đi dọc theo mép sau phía trong cẳng tay, đến
đầu nhuệ cốt (xương nhọn) sau gang tay,
nhập vào mép sau trong gan bàn tay, đi dọc theo bên trong
ngón tay út, rồi xuất ra đầu ngón tay[45].
Nếu
là bệnh thuộc ‘thị động’ th́ sẽ làm
cho cổ họng bị khô, tâm thống, khát muốn
uống nước, gọi đây là chứng Tư quyết
[46].
Nếu
là bệnh ‘sở sinh’ do Tâm làm chủ sẽ làm cho
mắt vàng, hông sườn thống, mép sau của phía
trong cánh tay và cẳng tay bị đau, quyết. Giữa
gan bàn tay bị nhiệt, đau [47].
Tất
cả các bệnh trên đây, nếu thịnh th́ nên châm
tả, nếu hư th́ nên châm bổ, nếu nhiệt th́
nên châm nhanh, nếu hàn th́ nên lưu kim lâu, nếu
mạch bị hăm hạ th́ nên cứu, không thịnh không
hư th́ tùy theo kinh mà thủ huyệt để châm[48].
Nếu mạch thịnh th́ mạch Thốn khẩu sẽ
2 bội lần lớn hơn mạch Nhân nghênh, nếu
mạch hư th́ ngược lại mạch Thốn
khẩu nhỏ hơn mạch Nhân nghênh[49].
Tiểu
trường, mạch của Thủ thái dương
khởi lên ở đầu ngón tay út, dọc theo cạnh
ngoài bàn tay, lên trên đến cổ tay, rồi xuất ra
ở giữa xương lồi mắt cá (khỏa trung),
đi thẳng lên dọc theo mép dưới xương cánh
tay, xuất ra ở cạnh trong khuỷu tay, giữa 2
đường gân, lên trên dọc theo mép sau của phía
ngoài cánh tay, xuất ra ở khớp vai, đi ngoằn ngoèo
ở bả vai, giao nhau ở trên vai, nhập vào Khuyết
bồn, lạc với Tâm, đi dọc theo yết
xuống dưới hoành cách, đến Vị thuộc vào
Tiểu trường[50].
Chi
mạch của nó đi từ Khuyết bồn dọc theo
cổ, lên trên mặt, đến khoé mắt ngoài, rồi
nhập vào trong tai[51].
Chi
mạch của nó tách biệt ở mặt lên đến
xương mặt, đến mũi, đến khoé
mắt trong, đi lệch ra để liên lạc với g̣
má[52].
Nếu
là bệnh thuộc ‘thị động’ th́ sẽ gây thành
chứng đau cổ, hàm sưng thũng, không quay cổ
được, vai đau như nhổ rời, cánh tay
đau như gẫy ra[53].
Nếu
là bệnh thuộc ‘sở sinh’, v́ chủ về
dịch nên sẽ làm cho tai bị điếc, mắt vàng,
má sưng, cổ, hàm, vai, cánh tay, khuỷu tay, mép sau phía
ngoài cẳng tay, tất cả đều đau[54].
Khi
gặp các bệnh chứng như trên, nếu thịnh th́
nên châm tả, hư th́ nên châm bổ, nhiệt th́ châm
nhanh, hàn nên lưu kim lâu, mạch bị hăm hạ th́ nên
dựa vào đường kinh để thủ huyệt châm[55].
Nếu mạch thịnh th́ mạch Nhân nghênh lớn
gấp 2 lần hơn mạch Thốn khẩu.
Nếu mạch hư th́ mạch Nhân nghênh lại nhỏ hơn
mạch Thốn khẩu[56].
Bàng
quang, mạch của túc Thái dương khởi lên ở
khoé mắt trong, lên trán, giao nhau với (mạch Đốc)
ở đỉnh đầu[57].
Chi
mạch của nó đi từ đỉnh đầu ra
đến bên góc của tai[58].
Đường
đi thẳng của nó đi từ đỉnh đầu
nhập vào để lạc với năo, rồi lại quay
ra tách biệt đi xuống gáy, đi dọc theo xương
bả vai, vào bên trong kẹp theo cột sống đến
vùng thắt lưng, nhập vào dọc theo 2 bên cột
sống để lạc với Thận thuộc vào bàng
quang[59].
Chi
mạch của nó đi từ giữa thắt lưng
xuống dưới, kẹp theo cột sống xuyên qua vùng
mông để nhập vào giữa kheo chân[60].
Chi
mạch của nó đi từ 2 bên phải trái của xương
bả vai, tách biệt đi xuống, kẹp theo 2 bên
cột sống, đi qua mấu chuyển lớn, dọc
theo ngoài mấu chuyền lớn, rồi từ mép sau nó
để đi xuống hợp với giữa kheo chân,
từ đó, nó đi xuống xuyên qua bên trong bắp chân,
rồi xuất ra ở sau mắt cá ngoài, đi dọc theo
huyệt Kinh Cốt cho đến cạnh ngoài của ngón
chân út[61].
Nếu
là bệnh thuộc ‘thị động’ th́ sẽ gây thành
chứng “Xung đầu thống”, mắt đau như
muốn thoát ra ngoài, cổ gáy như bị gẫy rời
ra, cột sống bị đau, thắt lưng như
gẫy, mấu chuyền lớn không thể co lại
được, kheo chân như kết lại, bắp
chuối như nứt ra. Ta gọi đây là chứng
‘khỏa quyết’[61].
Đây
là chứng ‘sở sinh bệnh’ chủ về cân, trĩ,
sốt rét, cuồng điên, giữa đỉnh đầu
bị đau nhức, mắt vàng, chảy nước
mắt, chảy máu cam, tất cả từ cổ xuống
gáy, lưng thắt lưng, xương cùng, kheo chân, chân,
đều đau nhức, ngón chân út không c̣n cảm giác[62].
Bị
các bệnh chứng như trên, nếu thịnh th́ nên châm
tả, hư th́ nên châm bổ, nhiệt th́ châm nhanh, hàn nên
lưu kim lâu, mạch bị hăm hạ th́ nên cứu,
nếu không thịnh, không hư th́ tùy theo đường
kinh để thủ huyệt châm[63]. Nếu thịnh th́
mạch Nhân nghênh lớn gấp 2 lần hơn mạch
Thốn khẩu, nếu hư th́ mạch Nhân nghênh, ngược
lại, nhỏ hơn mạch Thốn khẩu[64].
Thận,
mạch của Túc Thiếu âm, khởi lên ở giữa ngón
chân út, đi lệch hướng về giữa ḷng bàn chân,
xuất ra ở dưới huyệt Nhiên Cốc, đi
dọc theo phía sau mắt cá trong, tách biệt ra để
nhập vào giữa gót chân, đi lên đến bên trong
bắp chuối, xuất ra từ trong mép trong của kheo chân,
đi lên đến mép sau của đùi trong, xuyên qua
cột sống để thuộc vào Thận và lạc
với Bàng quang[65].
Đường
đi thẳng của nó đi từ Thận lên trên xuyên
qua Can, cách (mô), nhập vào giữa Phế, đi
dọc theo cuống họng rồi vào cuống lưỡi[66].
Chi
mạch của nó đi từ Phế ra để
lạc với Tâm, rót ra ở giữa ngực[67].
Nếu
là bệnh thuộc ‘Thị động’ sẽ gây thành
chứng đói mà không muốn ăn, mặt đen như
dầu đen, lúc ho nhổ nước bọt thấy có máu,
suyễn nghe kḥ khè, ngồi xuống lại muốn đứng
lên, mắt lờ mờ như không thấy ǵ, Tâm như
bị treo lên, lúc nào cũng như đang bị đói;
Khi nào khí bất túc th́ sẽ dễ bị sợ sệt,
Tâm như hồi hộp, như sợ có người đang
đến để bắt ḿnh, đây là chứng
‘cốt quyết’[68].
Nếu
bị bệnh “sở sinh” chủ về Thận th́
sẽ làm cho miệng bị nhiệt, lưỡi bị khô,
yết bị sưng thủng, bị thương khí,
cổ họng bị khô và đau nhức, Tâm phiền, Tâm
bị thống, hoàng đản, trường phích, mép sau
của vế trong và cột sống bị đau, chứng
nuy quyết, thích nằm, dưới chân bị nhiệt và
đau[69].
Bị
những chứng trên, nếu thịnh th́ nên châm tả,
nếu hư nên châm bổ, nếu nhiệt th́ châm nhanh,
nếu hàn nên lưu kim lâu, nếu mạch hăm hạ th́ nên
cứu, nếu không thịnh không hư th́ nên dựa vào
đường kinh để thủ huyệt châm[70].
Nếu
cứu th́ cố gắng ăn thịt tươi, nới
dây thắt lưng, xỏa tóc, nên có những bước
đi vững chậm với chiếc gậy to[71].
Nếu
thịnh th́ mạch Thốn khẩu lớn 2 bội hơn
mạch Nhân nghênh, nếu hư th́ mạch Thốn
khẩu ngược lại, nhỏ hơn mạch Nhân nghênh[72].
Tâm
chủ, mạch của thủ quyết âm Tâm bào lạc
khởi lên ở trong ngực, xuất ra để
thuộc vào tâm bào lạc, xuống dưới hoành cách,
trải qua để lạc với Tam tiêu [73].
Chi
mạch của nó đi dọc theo ngực xuất ra
khỏi hông sườn, xuống dưới nách 3
thốn, rồi lên lại đến nách, đi dọc
theo bên trong cánh tay, vận hành trong khoảng của kinh Thái
âm và Thiếu âm để nhập vào khuỷu tay, xong nó
đi xuống dưới cẳng tay, đi giữa 2
đường gân, nhập vào giữa gang tay, đi
dọc theo ngón giữa để xuất ra ở đầu
ngón[74].
Chi
mạch của nó tách biệt giữa gan bàn tay đi
dọc theo ngón tay áp út phía ngón út để xuất ra
ở đầu ngón[75].
Nếu
là bệnh thuộc ‘Thị động’ sẽ làm cho ḷng
bàn tay bị nhiệt, cẳng tay và khuỷu tay co quắp,
nách bị sưng, nếu bệnh nặng sẽ làm cho
ngực và hông sườn bị tức đầy, đánh
trống ngực, mặt đỏ, mắt vàng, mừng vui
cười không thôi[76].
Nếu
là bệnh thuộc ‘sở sinh’ chủ về mạch
sẽ làm cho Tâm phiền, Tâm thống, giữa gan bàn tay
bị nhiệt[77].
Bị
các chứng bệnh kể trên, nếu thịnh nên châm
tả, nếu hư nên châm bổ, nếu nhiệt nên châm
nhanh, nếu hàn nên châm lưu kim lâu, nếu mạch hăm
hạ th́ nên cứu, nếu không thịnh không hư th́ nên
dựa vào đường kinh để chọn huyệt
châm[78].
Nếu
thịnh th́ mạch Thốn khẩu lớn 1 bội hơn
mạch Nhân nghênh, nếu hư th́ mạch Thốn
khẩu ngược lại, sẽ nhỏ hơn mạch Nhân
nghênh[79].
Tam
tiêu, mạch của thủ Thiếu dương khởi lên
ở đầu ngón tay út, phía ngón út, lên trên xuất ra
ở dọc theo khe của 2 ngón, dọc theo mặt ngoài
của cổ tay, xuất ra ngoài cẳng tay theo đường
giữa2 xương lên trên để xuyên qua
khuỷu tay, dọc theo bờ ngoài cánh tay, lên đến
vai để giao xuất ra phía sau kinh túc Thiếu dương,
nhập vào Khuyết bồn, tán ra ở Chiên Trung, tán ra
để lạc với Tâm bào, xuống dưới hoành
cách, đi dọc để thuộc vào Tam tiêu[80].
Chi
mạch của nó đi từ Chiên Trung lên trên,
xuất ra ở Khuyết bồn, lên đến cổ gáy,
buộc vào sau tai, lên thẳng, xuất ra ở góc trên tai,
sau đó ṿng cong xuống dưới mặt rồi
trở lên đến dưới hố mắt[81].
Chi
mạch của nó đi từ sau tai, nhập vào trong tai,
xuất ra tới trước tai, qua trước huyệt
Khách Chủ Nhân, giao với mắt, rồi lại đến
với khoé mắt ra ngoài[82].
Nếu
là bệnh thuộc ‘thị động’ th́ sẽ làm
cho tai điếc 1 cách ù ù, cổ họng sưng , thanh
quản sưng[83].
Nếu
là bệnh thuộc ‘sở sinh’ chủ về khí sẽ
làm cho bệnh đổ mồ hôi, khoé mắt ngoài đau,
má bị đau, phía sau tai, vai, cánh tay, khuỷu tay, mặt
ngoài cánh tay đều đau nhức, ngón tay áp út phía ngón
út không cảm giác[84].
Các
bệnh trên xảy ra, nếu thịnh nên châm tả,
nếu hư nên châm bổ, nếu nhiệt nên châm nhanh,
nếu hàn nên châm lưu kim lâu, nếu mạch hăm hạ
th́ nên cứu, nếu không thịnh không hư nên dựa
vào đường kinh để thủ huyệt châm[85].
Nếu
thịnh th́ mạch Nhân nghênh lớn 1 bội hơn
mạch Thốn khẩu, nếu hư, ngược lại,
sẽ nhỏ hơn mạch Thốn khẩu[86].
Đởm,
mạch của Túc thái dương, khởi lên ở khoé
mắt ngoài, lên đến góc trán, xuống theo sau tai,
dọc theo cổ, đi xuống trước kinh thủ
Thiếu dương, đến vai, lên trên, rồi lại
giao ra sau kinh thủ Thiếu dương, nhập vào
Khuyết bồn[87].
Chi
mạch của nó đi từ sau tai nhập vào trong tai,
xuất ra chạy ra trước tai, đến sau khoé
mắt ngoài[88].
Chi
mạch của nó, tách biệt khoé mắt ngoài đi
xuống huyệt Đại Nghênh, hợp nhau với kinh
Thủ thiếu dương và chạy đến dưới
hố mắt, rồi lại chạy xuống nhập
với huyệt Giáp Xa, đi xuống theo cổ hợp
với Khuyết bồn, xuống giữa ngực, xuyên qua
hoành cách, lạc với Can và thuộc vào Đởm,
dọc theo hông sườn, xuất ra ở huyệt Khí
nhai, quay quanh lông mu, tiến ngang vào giữa mấu
chuyền lớn[89].
Mạch
đi thẳng của nó đi từ Khuyết bồn
xuống nách, dọc theo ngực, qua xương sườn
cụt, xuống dưới để hợp với
mấu chuyền lớn, rồi lại xuất ra ở
mặt vế ngoài, xuất ra mép ngoài của gối,
xuống dưới trước ngoài phụ cốt, đi
thẳng xuống đến ở đầu xương
tuyệt cốt, xuống dưới nữa để
xuất ra phía trước mắt cá ngoài, đi dọc
theo trên mu bàn chân nhập vào ngón chân áp út phía ngón út[90].
Chi
mạch của nó tách biệt trên mu bàn chân, nhập vào
trong khoảng ngón cái, dọc theo xương kỳ cốt
của phía trong ngón chân cái, xuất ra đầu ngón, quay
xuyên qua móng chân, xuất ra ở chùm lông ‘tam mao’[91].
Nếu
là bệnh thuộc ‘thị động’ th́ sẽ làm
cho miệng đắng, thường hay thở mạnh, Tâm
và hông sườn đau, khó xoay trở, nếu bệnh
nặng hơn th́ mặt như đóng lớp bụi
mỏng, thân thể không nhuận trơn, phía ngoài bàn chân
lại nóng, đây gọi là chứng Dương
quyết[92].
Nếu
là bệnh thuộc ‘sở sinh’ chủ về cốt
sẽ làm cho đầu nhức, hàm nhức, khoé mắt
ngoài nhức, vùng Khuyết bồn bị sưng thủng và
đau nhức, dưới nách bị sưng thửng,
chứng ung thư mă hiệp anh, mồ hôi ra, sốt rét
run, ngực hông sườn, mấu chuyền lớn, phía
ngoài đầu gối cho đến cho đến cẳng
chân, phía ngoài xương tuyệt cốt, mắt cá ngoài
và các đốt xương, tất cả đều
bị đau nhức, ngón chân áp út không c̣n cảm giác[93].
Các
chứng bệnh trên xảy ra, nếu thịnh nên châm
tả, nếu hư nên châm bổ, nếu nhiệt nên châm
nhanh, nếu hàn nên châm lưu kim lâu, nếu mạch hăm
hạ th́ nên cứu, nếu không thịnh không hư nên
theo với đường kinh để chọn huyệt
châm[94].
Nếu
thịnh th́ mạch Nhân nghênh lớn 1 bội hơn
mạch Thốn khẩu, ngược lại, nếu hư,
mạch Nhân nghênh nhỏ hơn mạch Thốn khẩu
[95].
Can,
mạch của Túc quyết âm khởi lên ở cḥm lông góc
ngoài móng ngón chân cái, đi lên dọc theo mép trên của
mu bàn chân cách mắt cá trong 1 thốn, lên trên khỏi
mắt cá 8 thốn giao chéo xuất ra phía sau kinh Thái âm, lên
mép trong kheo chân, dọc theo mặt trong đùi, nhập vào
lông mu, ṿng quanh bộ sinh dục, lên đến thiếu
phúc, đi theo với kinh Vị để thuộc vào Can và
lạc với Đởm, lên trên xuyên qua hoành cách, bố
tán ở cạnh hông sườn, dọc theo phía sau cổ
họng, lên trên nhập vào vùng ṿm họng, liên hệ
với mục hệ rồi lên trên đến trán,
xuất lên nữa, hội với Đốc mạch ở
đỉnh đầu[96].
Chi
mạch của nó đi từ mục hệ, xuống phía
trong má, ṿng quanh môi trong[97].
Chi
mạch của nó lại đi từ Can, tách biệt xuyên
qua hoành cách lên trên chú vào Phế [98].
Nếu
là bệnh thuộc ‘thị động’ sẽ làm cho lưng
đau không thể cúi ngửa được; ở đàn
ông sẽ có chứng đồi sán, ở đàn bà
sẽ có chứng thiếu phúc bị sưng thủng;
nếu bệnh nặng sẽ làm cho cổ họng bị
khô, mặt như đóng lớp bụi và thất
sắc[99].
Nếu
là bệnh thuộc ‘sở sinh’ thuộc Can, sẽ làm
cho ngực bị đầy, ói nghịch, xôn tiết,
hồ sán, đái dầm, bí đái[100].
Những
chứng này xảy ra, nếu thịnh th́ nên châm tả,
nếu hư nên châm bổ, nếu nhiệt nên châm nhanh,
nếu hàn nên châm lưu kim lâu, nếu mạch hăm hạ
th́ nên cứu, nếu không thịnh không hư nên tùy theo
đường kinh mà thủ huyệt để châm[101].
Nếu
thịnh th́ mạch Thốn khẩu sẽ lớn hơn
bội đối với mạch Nhân nghênh, nếu hư,
ngược lại, mạch Thốn khẩu sẽ nhỏ
hơn mạch Nhân nghênh[102].
Khí
của thủ Thái âm bị tuyệt sẽ làm cho b́ mao khô
[103]. Kinh Thái âm có nhiệm vụ hành khí để làm
ấm cho b́ mao, v́ thế nên nếu khí không c̣n vinh th́ b́
mao bị khô, b́ mao bị khô th́ tân dịch sẽ tách
rời khỏi b́ và cốt tiết, khi tân dịch rời
đi khỏi b́ và cốt tiết th́ móng bị khô mao
bị rụng, mao bị rụng th́ đó là mao chết trước[104].
Ngày Bính bệnh nặng, ngày Đinh chết,
đó là hỏa thắng kim vậy[105].
Kinh
của thủ Thiếu âm bị tuyệt sẽ làm cho
mạch khí không thông, mạch khí không thông th́ huyết không
lưu hành, huyết không lưu hành th́ mao sắc không mướt,
cho nên sắc diện sẽ đen như cỏ đen,
đó là huyết chết trước[106]. Ngày Nhâm
bệnh nặng, ngày Qúy chết, đó là Thủy
thắng hỏa vậy[107].
Khí
của Túc thái âm bị tuyệt th́ mạch không c̣n vinh
cho cơ nhục, môi lưỡi là phần gốc của
cơ nhục, nếu mạch không c̣n vinh th́ cơ
nhục bị mềm, nếu cơ nhục bị mềm
th́ lưỡi bị co rút, nhân trung bị đầy, nhân
trung bị đầy th́ môi bị kéo ngược lên, môi
bị kéo ngược lên tức là nhục đă bị
chết trước[108]. Ngày Giáp bệnh nặng, ngày
Ất chết, đó là Mộc thắng Thổ
vậy[109].
Khí
của túc Thái âm bị tuyệt th́ cốt bị khô,
Thiếu âm là mạch của mùa đông, nó vận hành ch́m
núp bên trong để làm nhu cho cốt tủy, v́ thế
khi cốt không c̣n trơn mềm th́ nhục không thể tươi,
khi cốt và nhục không c̣n cùng gần gũi nhau sẽ
làm cho nhục bị teo, nhục bị mềm teo cho nên răng
bị dài ra và tóc không bóng mướt, đó là cốt
đă chết trước[110]. Ngày Mậu bệnh
nặng, ngày Kỷ chết, đó là Thổ đă
thắng Thủy vậy[111].
Khí
của Túc quyết âm bị tuyệt th́ cân khí bị
tuyệt, kinh Quyết âm là mạch của Can, Can là
chỗ hợp của cân, Cân có đường tụ
ở âm khí (bộ sinh dục) và mạch của nó
lạc với cuống lưỡi, cho nên, khi mà mạch không
c̣n tươi tốt th́ cân bị cấp, cân bị
cấp sẽ dẫn ảnh hưởng đến lưỡi
và buồng trứng, cho nên, khi môi bị xanh, lưỡi
bị cuốn, buồng trứng bị co lại, đó là
cân bị chết trước[112]. Ngày Canh bệnh
nặng, ngày Tân chết; đó là Kim thắng mộc
vậy[113].
Khí
của năm đường kinh âm bị tuyệt th́
mục hệ bị chuyển, bị chuyển th́ bị
vận, Mắt bị chuyển vận đó là chí bị
chết trước, Chí bị chết trước th́
khoảng 1 ngày rưỡi là chết[114].
Khí
của sáu đường kinh Dương bị tuyệt
th́ sẽ làm cho âm và dương tách biệt nhau, khi tách
rời nhau th́ tấu lư bị phát tiết, tuyệt
hạn chảy ra, Sáng xem thấy bệnh là chiều
chết, chiều xem thấy bệnh là sáng chết[115].
Thập
nhị kinh mạch đi theo lối ch́m núp trong khoảng
phận nhục, sâu, cho nên không thể hiện những
chỗ nó thường hiện, như kinh Túc thái âm đi
qua phần trên của mắt cá ngoài, không có chỗ nào
ẩn ḿnh được[116]. Các mạch nổi lên mà chúng
ta thấy đều thuộc về lạc mạch[117].
Lục kinh lạc với các đại mạch của kinh
thủ Dương minh và Thiếu dương được
khởi lên ở trong khoảng của 5 ngón tay, lên trên
để hợp vào khuỷu tay[117].
Khi
chúng ta uống rượu, vệ khí vận hành ra b́ phu
trước, sung vào lạc mạch trước, do đó
lạc mạch thịnh trước, vệ khí đă
được b́nh, doanh khí mới đầy để
cho kinh mạch đại thịnh[118]. Khi mạch bị
động một cách th́nh ĺnh, đó là do tà khí vào
ở, rồi lưu lại ở phần bản mạt,
nếu nó bất động th́ bị nhiệt, không
cứng, th́ bị hăm xuống như bị rỗng, không
giống với nơi khác, do đó mà ta biết được
mạch nào đang động[119].
Lôi
Công hỏi: “Lấy ǵ để biết sự khác nhau
giữa kinh mạch và lạc mạch”[120].
Hoàng
Đế đáp: “Kinh mạch th́ thường không
thể thấy được, sự hư thực của
nó chỉ biết qua mạch Khí khẩu, hững mạch
hiện ra đều thuộc lạc mạch”[121].
Lôi
Công hỏi: “Kẻ bầy tôi này không biết lấy ǵ
để rơ những lẽ ấy”[122].
Hoàng
Đế nói: Các lạc mạch đều không thể
đi qua các đại tiết mà phải đi theo con
đường tuyệt đạo để mà xuất
nhập, rồi lại hợp nhau ở trong b́ (da); Sự
hội nhau của nó đều hiện rơ ra bên ngoài; Cho nên
các cách châm lạc mạch, phải châm vào nơi kết
thượng[123]. Khi thấy nơi nào có tụ huyết
nhiều, tuy rằng chưa có chỗ kết, cũng nên châm
ngay nhằm tả hết tả khí, tức là châm xuất
huyết[124]. Nếu lưu lại, nó sẽ phát sinh thành
bệnh tư[125]. Phàm phương pháp xem lạc mạch,
nếu thấy mạch sắc màu xanh, th́ đó là do hàn tà
gây hàn và đau, nếu mạch sắc màu đỏ th́
đó là nhiệt tà gây nhiệt[126]. Nếu trong Vị có
hàn tà th́ nơi ngư của bàn tay, lạc của nó màu
xanh nhiều, nếu trong Vị có nhiệt tà th́ lạc
mạch nơi huyệt Ngư tế sẽđỏ[127].
Nếu lạc mạch nơi đó có màu đen kịt mà
để lâu th́ sẽ thành chứng tư[127]. Nếu nơi
đó lạc mạch vừađỏ, vừa đen,
vừa xanh, th́ đó là khí vừa hàn vừa
nhiệt[128]. Nếu nơi đó lạc mạch xanh mà
đoản, đó là do thiếu khí[129]. Phàm phép châm trường
hợp hàn và nhiệt đều rất nhiều huyết
lạc, như vậy nên cách ngày châm 1 lần, bao giờ
huyết hết mới thôi, đó là ta đă điều
được sự hư thực[130]. Khi nào gặp
lạc mạch nhỏ (thanh) mà ngắn, đó là do
thiếu khí[131]. Trường hợp thiếu khí quá
nặng mà ta châm tả sẽ làm cho người bệnh
bị bứt rứt, bứt rứt nhiều quá sẽ té
xuống và sẽ không nói được nữa, ta nên mau
mau đỡ người bệnh lên ngay[132].
Biệt
của thủ Thái âm tên gọi Liệt Khuyết, khởi
lên ở phía trên cổ tay trong khoảng phận nhục,
cùng đi ngay ở kinh Thái âm, nhập thẳng vào
giữa gan tay, tán ra để nhập vào vùng huyệt Ngư
Tế [133]. Bệnh thực sẽ làm cho đầu
nhọn, cổ tay và gan tay bị nhiệt, bệnh hư
sẽ ngáp và vặn ḿnh, đái đón và đái
nhiều lần[134]. Nên thủ huyệt ở nơi cách
cổ tay nửa thốn, nơi đây tách biệt ra để
đi theo kinh Dương minh[135].
Biệt
của thủ Thiếu âm tên gọi là Thông Lư, khởi lên
ở chỗ cách cổ tay 1 thốn rưỡi, tách
biệt ra để đi lên, dọc theo kinh chính đi lên
nhập vào giữa Tâm, buộc vào cuống lưỡi,
thuộc vào mục hệ [136]. Bệnh thực sẽ làm
cho màn hoành cách như bị chỏi vào, bệnh hư
sẽ làm cho không nói chuyện được[137]. Nên
thủ huyệt ở nơi sau gan tay 1 thốn và là nơi
nó tách biệt ra để đi theo kinh Thái dương[138].
Biệt
của thủ Tâm chủ tên gọi là Nội Quan, nằm
ở chỗ cách cổ tay 2 thốn, xuất ra ở
khoảng giữa 2 đường gân, dọc theo kinh chính
để đi lên, buộc vào Tâm bào lạc, vào Tâm
hệ[139]. Bệnh thực sẽ làm cho Tâm thống,
bệnh hư sẽ làm cho đầu (gáy) bị
cứng[140]. Nên thủ huyệt ở giữa 2 đường
gân[141].
Biệt
của thủ Thái dương tên gọi là Chi Chính, lên
khỏi cổ tay 5 thốn, bên trong chú vào Thiếu âm[142].
Chi biệt của nó lên trên đi vào khuỷu tay, lạc
với huyệt Kiên Ngung[143]. Bệnh thực sẽ làm cho
các khớp xương buông lỏng, khuỷu tay không
cử động được, bệnh hư sẽ làm
cho mọc nhiều mụn cơm nhỏ ở khe tay[144]. Nên
thủ huyệt lạc để châm[145].
Biệt
của thủ Dương minh tên gọi là Thiên Lịch, lên
khỏi cổ tay 3 thốn, tách biệt nhập vào kinh Thái
âm[146]. Chi biệt của nó lên trên đi dọc theo cánh
tay, cưỡi lên huyệt Kiên Ngung, lên trên góc hàm và chân
răng[147]. Chi biệt của nó nhập vào tai hợp
với tông mạch[148]. Bệnh thực sẽ làm cho răng
sâu và tai điếc, bệnh hư làm cho răng lạnh,
hoành cách bị tư [149]. Nên thủ huyệt lạc để
châm[150].
Biệt
của thủ Thiếu dương tên gọi là Ngoại
Quan, nằm ở khỏi cổ tay 2 thốn, ṿng ra ngoài cánh
tay, rót vào giữa ngực ở hợp với Tâm
chủ[151]. Bệnh thực sẽ làm cho khuỷu tay bị
co quắp, bệnh hư sẽ làm cho cổ tay không co
lại được[152]. Nên thủ huyệt lạc để
châm[153].
Biệt
của túc Thái dương tên gọi là Phi Dương,
nằm ở cách trên mắt cá 7 thốn, tách biệt ra
để đi đến kinh Thiếu âm[154]. Bệnh
thực sẽ làm cho nghẹt mũi, đầu và lưng
đau nhức, bệnh hư sẽ làm cho chảy máu
cam[155]. Nên thủ huyệt lạc để châm[156].
Biệt
của kinh túc Thiếu Dương tên gọi là Quang Minh,
nằm ở trên mắt cá 5 thốn, tách biệt đi
về với Quyết âm, xuống dưới lạc
với mu bàn chân[157]. Bệnh thực th́ quyết, bệnh
hư th́ bị chứngliệt, qùe, ngồi xuống không
đứng lên được[158]. Nên thủ huyệt
lạc để châm[159].
Biệt
của túc Dương minh tên gọi là Phong Long, nằm
ở cách trên mắt cá 8 thốn, tách biệt ra để
đi với kinh Thái âm[160]. Chi biệt của nó đi
dọc theo mép ngoài xươngchầy, lên trên lạc
với đầu và cổ gáy, hợp với khí của các
kinh, xuống dưới để lạc với cổ
họng[161]. Nếu bệnh mà khí nghịch lên th́ sẽ làm
cho cổ họng bị tư, câm tiếng nói đột
ngột[162]. Bệnh thực sẽ làm cho điên cuồng,
bệnh hư th́ chân sẽ không co lại được,
xương chầybị khô[163]. Nên thủ huyệt
lạc để châm[164].
Biệt
của túc Thái âm tên gọi là Công Tôn, nằm ở cách
sau xương bản tiết 1 thốn, tách biệt đi
với Dương minh[165]. Chi biệt của nó nhập vào
để lạc với trường và Vị[166]. Khi
quyết khí thượng nghịch sẽ làm thành chứng
thổ tả[167]. Bệnh thực th́ trong ruột bị
đau nhức, bệnh hư bị cổ trướng[168].
Nên thủ huyệt lạc để châm[169].
Biệt
của túc Quyết âm tên gọi là Lăi Câu, nằm ở
trên mắt cá chân trong 5 thốn[170]. Chi biệt của nó
đi qua xương chầylên trên đến ḥn dái
rồi kết lại ở dương vật[171]. Nếu
bị bệnh khí nghịch sẽ làm cho trứng dái
bị sưng thủng, bị chứng sán đột
ngột[172]. Bệnh thực th́ dương vật cương
và dài ra, bệnh hư sẽ bị ngứa dữ dội
(ở bên ngoài bộ sinh dục)[173]. Nên thủ huyệt
lạc để châm[174].
Biệt
của Nhậm mạch tên gọi là Vĩ Ế , xuống
dưới tán ra ở bụng[175]. Bệnh thực th́ da
bụng bị đau, bệnh hư th́ da bụng bị
ngứa[176]. Nên thủ huyệt lạc để châm[177].
Biệt
của Đốc mạch tên gọi là Trường Cường,
áp theo thịt lữ lên trên đến cổ, tán ra ở
trên đầu, xuống dưới ngay ở 2 bên tả
hữu xương bả vai, tách biệt ra đi theo kinh Thái
dương nhập vào xuyên qua thịt lữ [178].
Bệnh thực th́ làm cho cột sống cứng, bệnh
hư sẽ làm chứng đầu nặng, đầu choáng
váng[179]. Nếu dọc theo cột sống có tà khí ở
khách, nên thủ huyệt lạc để châm[180].
Đại
lạc của Tỳ tên gọi là Đại Bao, xuất
ra ở dưới huyệt Uyên Dịch 3 thốn, phân
bố dưới ngực và sườn[181]. Bệnh
thực th́ sẽ làm cho toàn thân bị đau nhức,
bệnh hư sẽ làm cho trăm khớp xương trong
toàn thân đều bị buông lỏng[182]. Nếu mạch
có những huyệt lạc giăng khắp nơi, nên
thủ huyệt lạc Đại Bao để châm[183].
Phàm
15 lạc trên, nếu thực th́ sẽ hiện rơ ra,
nếu hư th́ mạch bị hăm hạ, nh́n không
thấy được, nên t́m các huyệt trên dưới
để (xác định)[184]. Kinh mạch của con người
không đồng nhau v́ thế lạc mạch cũng có
chỗ khác nhau[185].
經脈篇第十
雷公問於黃帝曰:禁服之言,凡刺之理,經脈為始,營其所行,制其度量,內次五臟,外別六腑。願盡聞其道。黃帝曰:人始生,先成精,精成而腦髓生,骨為幹,脈為營,筋為剛,肉為牆,皮膚堅而毛髮長。穀入於胃,脈道以通,血氣乃行。雷公曰:願卒聞經脈之始生。黃帝曰:經脈者,所以能决死生,處百病,調虛實,不可不通。
肺手太陰之脈,起於中焦,下絡大腸,還循胃口,上膈屬肺,從肺系橫出腋下,下循臑內,行少陰心主之前,下肘中,循臂內上骨下廉,入寸口,上魚,循魚際,出大指之端。其支者,從腕後直出次指內廉,出其端。是動則病,肺脹滿膨膨而喘欬,缺盆中痛,甚則交兩手而瞀,此為臂厥。是主肺所生病者,欬,上氣喘渴,煩心胷滿,臑臂內前廉痛厥,掌中熱。氣盛有餘則肩臂痛,風寒汗出中風,小便數而欠;氣虛則肩臂痛寒,少氣不足以息,溺色變。為此諸病,盛則瀉之,虛則補之,熱則疾之,寒則留之,陷下則灸之,不盛不虛,以經取之。盛者寸口大三倍於人迎,虛者則寸口反小於人迎也。
大腸手陽明之脈,起於大指次指之端,循指上廉,出合谷兩骨之間,上入兩筋之間,循臂上廉,入肘外廉,上臑外前廉,上肩出髃骨之前廉,上出於柱骨之會,上下入缺盆,絡肺下膈屬大腸。其支者,從缺盆上頸貫頰,入下齒中,還出挾口,交人中,左之右,右之左,上挾鼻孔。是動則病齒痛頸腫。是主津液所生病者,目黃口乾,鼽衂喉痺,肩前臑痛,大指次指痛不用。氣有餘則當脈所過者熱腫,虛則寒慄不復。為此諸病,盛則瀉之,虛則補之,熱則疾之,寒則留之,陷下則灸之,不盛不虛以經取之。盛者人迎大三倍於寸口,虛者人迎反小於寸口也。
胃足陽明之脈,起於鼻之交頞中,旁約太陽之脈,下循鼻外,上入齒中,還出挾口環脣,下交承漿,卻循頤後下廉,出大迎,循頰車,上耳前,過客主人,循髮際至額顱;其支者,從大迎前下人迎,循喉嚨入缺盆,下膈屬胃絡脾;其直者,從缺盆下乳內廉,下挾臍,入氣街中;其支者,起於胃口,下循腹裏,下至氣街中而合,以下髀關,抵伏兔,下膝臏中,下循脛外廉,下足跗,入中指內間;其支者,下廉三寸而別,下入中指外間;其支者,別跗上,入大指間,出其端。是動則病洒洒振寒,善呻數欠,顏黑,病至則惡人與火,聞木聲則惕然而驚,心欲動,獨閉戶塞牖而處,甚則欲上高而歌,棄衣而走,賁響腹脹,是為骭厥。是主血所生病者,狂瘧溫淫,汗出鼽衂,口喎脣胗,頸腫喉痺,大腹水腫,膝臏腫痛,循膺、乳、氣街、股、伏兔、骭外廉、足跗上皆痛,中指不用。氣盛則身已前皆熱,其有餘於胃,則消穀善饑,溺色黃。氣不足則身已前皆寒慄,胃中寒則脹滿。為此諸病,盛則瀉之,虛則補之,熱則疾之,寒則留之,陷下則灸之,不盛不虛以經取之。盛者人迎大三倍於寸口,虛者人迎反小於寸口也。
脾足太陰之脈,起於大指之端,循指內側白肉際,過核骨後,上內踝前廉,上踹內,循脛骨後,交出厥陰之前,上膝股內前廉,入腹屬脾絡胃,上膈挾咽連舌本,散舌下;其支者,復從胃別上膈注心中。是動則病舌本強,食則嘔,胃脘痛,腹脹善噫,得後與氣則快然如衰,身體皆重。是主脾所生病者,舌本痛,體不能動搖,食不下,煩心,心下急痛,溏瘕泄,水閉,黃疸,不能臥,強立股膝內腫厥,足大指不用。為此諸病,盛則瀉之,虛則補之,熱則疾之,寒則留之,陷下則灸之,不盛不虛以經取之。盛者寸口大三倍於人迎,虛者寸口反小於人迎也。
心手少陰之脈,起於心中,出屬心系,下膈絡小腸;其支者,從心系上挾咽,繫目系;其直者,復從心系卻上肺,下出腋下,循臑內後廉,行手太陰心主之後,下肘內,循臂內後廉,抵掌後銳骨之端,入掌內後廉,循小指之內出其端。是動則病嗌乾,心痛,渴而欲飲,是為臂厥。是主心所生病者,目黃脅痛,臑臂內後廉痛厥,掌中熱痛。為此諸病,盛則瀉之,虛則補之,熱則疾之,寒則留之,陷下則灸之。不盛不虛,以經取之。盛者寸口大再倍於人迎,虛者反小於人迎也。
小腸手太陽之脈,起於小指之端,循手外側上腕,出踝中,直上循臂骨下廉,出肘內側兩筋之間,上循臑外後廉,出肩解,繞肩胛,交
肩上,入缺盆,絡心,循咽下膈抵胃,屬小腸;其支者,從缺盆循頸上頰,至目銳眥,卻入耳中;其支者,別頰上(出頁)抵鼻,至目內眥,斜絡於顴。是動則病嗌痛,頷腫不可以顧,肩似拔,臑似折。是主液所生病者,耳聾目黃,頰腫頸頷肩臑肘臂外後廉痛。為此諸病,盛則瀉之,虛則補之,熱則疾之,寒則留之,陷下則灸之,不盛不虛,以經取之。盛者人迎大再倍於寸口,虛者反小於寸口也。
膀胱足太陽之脈,起於目內眥,上額交巔;其支者,從巔至耳上角;其直者,從巔入絡腦,還出別下項,循肩膊內,挾脊抵腰中,入循膂,絡腎屬膀胱;其支者,從腰中下挾脊貫臀,入膕中;其支者,從膊內左右別下,貫胛挾脊,內過髀樞,循髀外,從後廉下合膕中以下,貫踹內,出外踝之後,循京骨至小指外側。是動則病衝頭痛,目似脫,項如拔,脊痛,腰似折,髀不可以曲,膕如結,踹如裂,是為踝厥。是主筋所生病者,痔瘧,狂癲疾,頭顖項痛,目黃,淚出,鼽衂,項背腰尻膕踹腳皆痛,小指不用。為此諸病,盛則瀉之,虛則補之,熱則疾之,寒則留之,陷下則灸之,不盛不虛,以經取之。盛者,人迎大再倍於寸口,虛者,人迎反小於寸口也。
腎足少陰之脈,起於小指之下,邪趨足心,出於然谷之下,循內踝之後,別入跟中以上踹內,出膕內廉上股內後廉貫脊,屬腎絡膀胱;其直者,從腎上貫肝膈,入肺中,循喉嚨挾舌本;其支者,從肺出絡心,注胷中。是動則病饑不欲食,面如漆柴,欬唾則有血,喝喝而喘,坐而欲起,目(目巟)(目巟)如無所見,心如懸若饑狀,氣不足則善恐,心惕惕如人將捕之,是為骨厥。是主腎所生病者。口熱,舌乾,咽腫,上氣,嗌乾及痛,煩心,心痛,黃疸,腸澼,脊股內後廉痛,痿厥,嗜臥,足下熱而痛。為此諸病,盛則瀉之,虛則補之,熱則疾之,寒則留之,陷下則灸之,不盛不虛,以經取之。灸則強食生肉,緩帶披髮,大杖重履而步。盛者寸口大再倍於人迎,虛者寸口反小於人迎也。
心主手厥陰心包絡之脈,起於胷中,出屬心包絡,下膈,歷絡三焦;其支者,循胷中,由脅下腋三寸,上抵腋下,循臑內,行太陰少陰之間,入肘中下臂,行兩筋之間,入掌中,循中指出其端;其支者,別掌中循小指次指出其端。是動則病心中熱,臂肘攣急,腋腫,甚則胷脅支滿,心中憺憺大動,面赤目黃,喜笑不休。是主脈所生病者,煩心,心痛,掌中熱。為此諸病,盛則瀉之,虛則補之,熱則疾之,寒則留之,陷下則灸之,不盛不虛,以經取之。盛者寸口大一倍於人迎,虛者寸口反小於人迎也。
三焦手少陽之脈,起於小指次指之端,上出兩指之間,循手表腕,出臂外兩骨之間,上貫肘,循臑外上肩,而交出足少陽之後,入缺盆,布膻中,散絡心包,下隔,循屬三焦;其支者,從膻中上出缺盆,上項,繫耳後,直上出耳上角,以屈下頰至(出頁);其支者,從耳後入耳中,出走耳前,過客主人,前交頰,至目銳眥。是動則病耳聾,渾渾焞焞,嗌腫喉痺。是主氣所生病者,汗出,目銳眥痛,頰腫,耳後肩臑肘臂外皆痛,小指次指不用。為此諸病,盛則瀉之,虛則補之,熱則疾之,寒則留之,陷下則灸之,不盛不虛,以經取之。盛者人迎大一倍於寸口,虛者人迎反小於寸口也。
膽足少陽之脈,起於目銳眥,上抵頭角,下耳後,循頸,行手少陽之前,至肩上,卻交出手少陽之後,入缺盆;其支者,從耳後入耳中,出走耳前,至目銳眥後;其支者,別銳眥,下大迎,合手少陽抵於(出頁),下加頰車,下頸,合缺盆以下胷中貫膈,絡肝屬膽,循脅裏,出氣街,繞毛際,橫入髀厭中;其直者,從缺盆下腋,循胷,過季脅下,合髀厭中,以下循髀陽出膝外廉下外輔骨之前,直下抵絕骨之端,下出外踝之前,循足跗上入小指次指之間;其支者,別跗上入大指之間,循大指岐骨內出其端,還貫爪甲出三毛。是動則病口苦,善太息,心脅痛不能轉側,甚則面微有塵,體無膏澤,足外反熱,是為陽厥。是主骨所生病者,頭痛,頷痛,目銳眥痛,缺盆中腫痛,腋下腫,馬刀俠癭,汗出振寒,瘧,胷脅肋髀膝外至脛絕骨外踝前及諸節皆痛,小指次指不用。為此諸病,盛則瀉之,虛則補之,熱則疾之,寒則留之,陷下則灸之,不盛不虛以經取之。盛者人迎大一倍於寸口,虛者人迎反小於寸口也。
肝足厥陰之脈,起於大指叢毛之際,上循足跗上廉,去內踝一寸,上踝八寸,交出太陰之後,上膕內廉,循股陰,入毛中,過陰器,抵小腹,挾胃屬肝絡膽,上貫膈布脅肋,循喉嚨之後,上入頏顙,連目系,上出額,與督脈會於巔;其支者,從目系下頰裏,環脣內;其支者,復從肝別貫膈上注肺。是動則病腰痛不可以俛仰,丈夫(疒貴)疝,婦人少腹腫,甚則嗌乾面塵脫色。是主肝所生病者,胷滿嘔逆,飧泄狐疝,遺溺閉癃。為此諸病,盛則瀉之,虛則補之,熱則疾之,寒則留之,陷下則灸之,不盛不虛,以經取之。盛者寸口大一倍於人迎,虛者反小於人迎也。
手太陰氣絕則皮毛焦。太陰者,行氣溫於皮毛者也。故氣不榮則皮毛焦,皮毛焦則津液去皮節,津液去皮節者則爪枯毛折,毛折者則毛先死。丙篤丁死,火勝金也。
手少陰氣絕則脈不通,脈不通則血不流,血不流則髦色不澤。故其面黑如漆柴者,血先死。壬篤癸死,水勝火也。
足太陰氣絕者,則脈不榮肌肉。脣舌者,肌肉之本也。脈不榮則肌肉軟,肌肉軟則肉萎人中滿,人中滿則脣反,脣反者肉先死。甲篤乙死,木勝土也。
足少陰氣絕則骨枯。少陰者,冬脈也,伏行而濡骨髓者也。故骨不濡則肉不能著也。骨肉不相親則肉軟卻,肉軟卻故齒長而垢,髮無澤,髮無澤者骨先死。戊篤己死,土勝水也。
足厥陰氣絕則筋絕。厥陰者,肝脈也。肝者,筋之合也。筋者,聚於陰氣而脈絡於舌本也。故脈弗榮則筋急,筋急則引舌與卵,故脣青舌卷卵縮,則筋先死。庚篤辛死,金勝木也。
五陰氣俱絕則目系轉,轉則目運,目運者為志先死。志先死則一日半死矣。
六陽氣絕則陰與陽相離,離則腠理發泄,絕汗乃出,故旦占夕死,夕占旦死。
經脈十二者,伏行分肉之間,深而不見,其常見者,足太陰過於外踝之上,無所隱故也。諸脈之浮而常見者,皆絡脈也。六經絡手陽明少陽之大絡,起於五指間,上合肘中,飲酒者,衛氣先行皮膚,先充絡脈,絡脈先盛,故衛氣已平,榮起乃滿,而經脈大盛。脈之卒然盛者,皆邪氣居之,留於本末,不動則熱,不堅則陷且空,不與眾同。是以知其何脈之動也。雷公曰:何以知經脈之與絡脈異也?黃帝曰:經脈者,常不可見也。其虛實也,以氣口知之。脈之見者,皆絡脈也。
雷公曰:細子無以明其然也。黃帝曰:諸絡脈皆不能經大節之間,必行絕道,而出入復合於皮中,其會皆見於外,故諸刺絡脈者,必刺其結上甚血者。雖無結,急取之,以瀉其邪而出其血,留之發為痺也。凡診絡脈,脈色青則寒且痛,赤則有熱。胃中寒,手魚之絡多青矣。胃中有熱,魚際絡赤,其暴黑者,留久痺也。其有赤有黑有青者,寒熱氣也。其青短者,少氣也。凡刺寒熱者,皆多血絡,必間日而一取之,血盡乃止,乃調其虛實。其青而短者少氣,甚者瀉之則悶,悶甚則仆不得言,悶則急坐之也。
手太陰之別,名曰列缺,起於腕上分間,並太陰之經,直入掌中,散入於魚際。其病實則手銳掌熱;虛則欠(去欠),小便遺數。取之去腕半寸,別走陽明也。
手少陰之別,名曰通里,去腕一寸半,別而上行,循經入於心中,繫舌本,屬目系。其實則支膈,虛則不能言。取之掌後一寸,別走太陽也。
手心主之別,名曰內關,去腕二寸,出於兩筋之間,循經以上繫於心包,絡心系。實則心痛,虛則為頭強。取之兩筋間也。
手太陽之別,名曰支正,上腕五寸,內注少陰。其別者,上走肘絡肩髃。實則節弛肘廢,虛則生肬,小者如指痂疥。取之所別也。
手陽明之別,名曰偏歷,去腕三寸,別入太陰。其別者,上循臂乘肩髃,上曲頰遍齒。其別者,入耳合於宗脈。實則齲聾,虛則齒寒痺隔。取之所別也。
手少陽之別,名曰外關,去腕二寸,外繞臂,注胷中。合心主病,實則肘攣,虛則不收。取之所別也。
足太陽之別名曰飛揚,去踝七寸,別走少陰。實則鼽窒頭背痛,虛則鼽衂。取之所別也。
足少陽之別,名曰光明,去踝五寸,別走厥陰,下絡足跗。實則厥,虛則痿躄,坐不能起。取之所別也。
足陽明之別,名曰豐隆,去踝八寸,別走太陰;其別者,循脛骨外廉,上絡頭項,合諸經之氣,下絡喉嗌。其病氣逆則喉痺卒瘖,實則狂顛,虛則足不收脛枯。取之所別也。
足太陰之別,名曰公孫,去本節之後一寸,別走陽明;其別者,入絡腸胃。厥氣上逆則霍亂,實則腸中切痛,虛則鼓脹。取之所別也。
足少陰之別,名曰大鍾,當踝後繞跟別走太陽;其別者,並經上走於心包下,外貫腰脊。其病氣逆則煩悶,實則閉癃,虛則腰痛。取之所別也。
足厥陰之別,名曰蠡溝,去內踝五寸,別走少陽;其別者,經脛上睾結於莖。其病氣逆則睾腫卒疝,實則挺長,虛則暴癢。取之所別也。
任脈之別,名曰尾翳,下鳩尾散於腹。實則腹皮痛,虛則癢搔。取之所別也。
督脈之別,名曰長強,挾脊上項散頭上,下當肩胛左右,別走太陽,入貫膂。實則脊強,虛則頭重,高搖之,挾脊之有過者。取之所別也。
脾之大絡,名曰大包,出淵液下三寸,布胷脅。實則身盡痛,虛則百節盡皆縱。此脈若羅絡之血者,皆取之脾之大絡脈也。
凡此十五絡者,實則必見,虛則必下。視之不見,求之上下。人經不同,絡脈異所別也。