THIÊN
29: SƯ TRUYỀN
Hoàng
Đế nói: "Ta nghe nói các bậc tiên sư có
những điều chỉ giữ trong Tâm mà không sáng tác
ra bằng sách vở, ta mong được nghe để gìn
giữ, rồi bắt chước để thực
hiện nó; Trên ta dùng nó để trị dân, dưới
dùng để trị bản thân mình, làm sao cho trăm
họ không bị bệnh, trên dưới được
hòa thuận thân mến nhau, đức trạch trôi
chảy xuống dưới con cháu không còn lo âu,
truyền đến đời sau không có lúc nào dứt,
Ta có thể nghe những điều ấy không ?" [1].
Kỳ
Bá đáp : "Thật là câu hỏi sâu xa lắm vậy,
Ôi ! Phép trị dân hay tự trị cho mình, phép trị
chỗ khác hay chỗ này, phép trị việc nhỏ,
hoặc việc lớn, phép trị quốc hay trị gia,
chưa bao giờ trị theo phép nghịch mà có thể
trị được vậy[2]. Ôi ! Duy chỉ có phép
trị theo phép thuận mà thôi vậy, thuận ở đây
không phải chỉ nói đến mạch Âm Dương
để rồi luận về thuận nghịch của
khí mà thôi đâu mà ta phải suy ra rằng trăm họ
nhân dân đều mong muốn làm thuận được
cái chí của mình nữa"[2].
Hoàng
Đế hỏi: "Vậy phải hiểu thuận như
thế nào ?"[3].
Kỳ
Bá đáp : "Khi vào nước người ta thì
phải hỏi (cho biết được) phong tục
của người ta, khi vào nhà người ta thì phải
hỏi (cho biết được) những điều kiêng
kỵ của người ta, khi lên đến chỗ
đường thì phải hỏi (cho biết được)
cái lễ của người ta, khi đến với
bệnh nhân thì phải hỏi (cho biết được)
những điều thay đổi nghịch thuận
của người ta"[4].
Hoàng
Đế hỏi: "Phải thay đổi như thế
nào để thích nghi với bệnh nhân ?"[5].
Kỳ
Bá đáp : "Ôi ! Nếu nhiệt ở trung (giữa) là
bệnh tiêu đơn, vậy phải thích nghi bằng hàn,
nếu bệnh thuộc hàn ở giữa, vậy nên thích
nghi bằng nhiệt[6[. Nếu trong Vị bị nhiệt thì
tiêu cốc khí, khiến cho người bệnh Tâm không
an, thường hay đói[7]. Nếu vùng da phía trên rốn
bị nhiệt thì trong ruột (trường) cũng
nhiệt, tiêu ra phân vàng mà nát ra[8]. Nếu vùng da dưới
rốn bị hàn thì trong Vị cũng hàn, như vậy
sẽ bị phúc trướng[9]. Trong ruột bị hàn thì
ruột sôi và tiêu chảy (xôn tiết)[10]. Trong Vị
bị hàn, trong ruột bị nhiệt thì bị chướng
mà thêm tiêu chảy[11]. Trong Vị bị nhiệt trong
ruột bị hàn thì mau bị đói, vùng thiếu phúc
đau và trướng"[12].
Hoàng
Đế hỏi: "Nếu Vị muốn uống
lạnh mà Trường muốn uống nóng, cả hai
nghịch nhau, việc thích nghi phải thế nào ?[13] .
Vả lại, các bậc vương công, đại nhân,
các bậc quân ưa (những thức ăn thịt) có máu,
tất cả họ đều sống rất là kiêu sa, phóng
túng, ham muốn khinh người, nhưng không thể nào
cấm được, nếu cấm thì nghịch lại
cái chí của họ, còn nếu thuận theo họ thì càng
làm cho bệnh của họ nặng thêm, và nên thích nghi như
thế nào ? Phép trị phải làm gì trước
?"[14]
Kỳ
Bá đáp : "Tình của con người, không ai không ham
sống và sợ chết, vậy ta nên báo cho họ
biết bằng những hư bại của họ, nói cho
họ biết những điều tốt của họ,
dẫn dắt họ bằng những con đường thích
nghi, mở ra cho họ thấy những điều khổ
của ho,.nNhư vậy, cho dù họ là những người
không biết cái Đạo (dưỡng sinh) là gì, họ
lại dám không nghe theo hay sao ?"[15].
Hoàng
Đế hỏi: "Phép trị phải thế nào
?"[16].
Kỳ
Bá đáp : "Mùa xuân hạ, trước hết phải
trị phần tiêu, sau đó mới trị phần
bản; mùa thu đông, trước hết phải trị
phần bản, sau đó mới trị phần tiêu"[17].
Hoàng
Đế hỏi: "Thích nghi trường hợp
nghịch lại, phải làm sao ?"[18].
Kỳ
Bá đáp : "Thích nghi trường hợp này, phải:
việc ăn uống, mặc quần áo cũng phải thích
nghi với độ nóng lạnh, nếu lạnh thì đừng
để lạnh căm căm, nếu nóng đừng
để ra mồ hôi, trong lúc ăn uống, nóng đừng
nóng phừng phừng, lạnh đừng lạnh buốt
buốt, việc nóng lạnh cốt ở giữ được
mức trung hòa, nhờ đó mà duy trì được nguyên
khí, không để cho tà khí tấn công"[19].
Hoàng
Đế hỏi: "Thiên ‘Bản Tạng’ dựa vào
thân hình, chi và tiết, sự cứng mềm của cơ
nhục để biết được sự lớn
nhỏ của ngũ tạng và lục phủ, nay đối
với các bậc vương công, đại nhân, bậc
vua chúa lâm triều tức vị, mà ta đặt vấn
đề này, ai có thể sờ mó, day ấn để
rồi sau đó trả lời cho được ?"[20].
Kỳ
Bá đáp : "Thân hình, tay chân và các đốt xương
bàn tay chân là những nơi che đậy tạng phủ,
nó không dễ nhận thấy được như khi ta
quan sát gương mặt"[21].
Hoàng
Đế hỏi: "Khí của ngũ tạng có thể
nhìn thấy được ở gương mặt, điều
đó ta đã biết rồi, nhưng qua tay chân và các
đốt xương bàn tay chân để có thể
biết và nhận thấy thì như thế nào ?"[22].
Kỳ
Bá đáp : "Trong ngũ tạng và lục phủ thì
Phế đóng vai trò cái nắp đậy, cứ nhìn nơi
vai to hoặc độ lõm vào của vùng yết hầu
để biết được hình trạng của
Phế biểu lộ ra ngoài"[23].
Hoàng
Đế nói: "Đúng thay ! "[24].
Kỳ
Bá đáp : "Trong lục phủ ngũ tạng, Tâm đóng
vai quân chủ, Khuyết bồn đóng vai đường
đi, xương đầu của xương lồng
ngực dư ra để biểu lộ nơi xương
Cưu vĩ"[25].
Hoàng
Đế nói: "Đúng thay ! "[26].
Kỳ
Bá đáp : "Can đóng vai tướng quân, xông pha ra
ngoài, muốn biết mức kiên cố của nó, nên xem
mắt lớn hay nhỏ"[27].
Hoàng
Đế nói: "Đúng thay !"[28].
Kỳ
Bá đáp : "Tỳ đóng vai chủ về bảo
vệ, nó đón nhận thức ăn, cứ nhìn sự yêu
ghét (tốt xấu) của môi lưỡi để
biết được việc lành dữ "[29].
Hoàng
Đế nói: "Đúng thay !"[30].
Kỳ
Bá đáp : "Thận đóng vai nghe việc bên ngoài, nó
nghe được chuyện ở xa, cứ nhìn sự yêu
ghét của tai để biết được tính
của nó"[31].
Hoàng
Đế nói: "Đúng thay ! Ta mong được nghe
về sự biểu hiện của lục phủ"[32].
Kỳ
Bá đáp : “Trong lục phủ, Vị đóng vai biển
cả, xương mình rộng, cổ to, ngực rộng,
người như vậy sẽ ăn được
nhiều ngũ cốc[33]. Mũi hít sâu mà dài, nó biểu
hiện được tình trạng của Đại trường[34].
Môi dầy, Nhân trung dài, biểu hiện được tình
trạng của Tiểu trường[35]. Vùng mí dưới
mắt no đầy và to thì Đởm mới có sự
cứng rắn[36]. Hai lỗ của mũi nằm bên ngoài,
nhờ nó mà Bàng quang được thông tiết ra ngoài[37].
Khi hít khí vào là đi từ giữa sống mũi,
nhờ vậy mà vai trò của Tam tiêu được kín
đáo[38]. Trên đây là những trường hợp
biểu hiện được vai trò của lục
phủ, Khi nào ba vùng trên dưới được bình
đẳng thì ngũ tạng được an và vận hành
được tốt”[39].
師傳篇第二十九
黃帝曰:予聞先師有所心藏,弗著於方,予願聞而藏之,則而行之,上以治民,下以治身,使百姓無病,上下和親,德澤下流,子孫無憂,傳於後世,無有終時,可得聞乎?岐伯曰:遠乎哉問也!夫治民與自治,治彼與治此,治大與治小,治國與治家,未有逆而能治之也。夫惟順而已矣。順者非獨陰陽脈論氣之逆順也,百姓人民,皆欲順其志也。黃帝曰:順之奈何?岐伯曰:入國問俗,入家問諱,上堂問禮,臨病人問所便。黃帝曰:便病人奈何?岐伯曰:夫中熱消癉則便寒,寒中之屬則便熱。胃中熱則消穀,令人懸心善飢,臍已上皮熱。腸中熱則出黃如糜,臍已下皮寒。胃中寒則腹脹,腸中寒則腸鳴飧泄。胃中寒,腸中熱,則脹而且泄。胃中熱,腸中寒,則疾飢小腹痛脹。黃帝曰:胃欲寒飲,腸欲熱飲,兩者相逆,便之奈何?且夫王公大人血食之君,驕恣縱欲,輕人而無能禁之,禁之則逆其志,順之則加其病,便之奈何?治之何先?岐伯曰:人之情莫不惡死而樂生。告之以其敗,語之以其善,導之以其所便,開之以其所苦,雖有無道之人,惡有不聽者乎?黃帝曰:治之奈何?岐伯曰:春夏先治其標,後治其本;秋冬先治其本,後治其標。黃帝曰:便其相逆者奈何?岐伯曰:便此者,飲食衣服亦欲適寒溫。寒無悽愴,暑無出汗。食飲者熱無灼灼,寒無滄滄。寒溫中適,故氣將持,乃不致邪僻也。
黃帝曰:本臟以身形支節膕肉,候五臟六腑之小大焉。今夫王公大人臨朝即位之君而問焉,誰敢捫循之而後答乎?岐伯曰:身形支節者,臟腑之蓋也,非面部之閱也。黃帝曰:五臟之氣,閱於面者,予已知之矣。以支節知而閱之奈何?岐伯曰:五臟六腑者,肺為之蓋,巨肩陷咽,候見其外。黃帝曰:善。岐伯曰:五臟六腑,心為之主,缺盆為之道,(骨舌)骨有餘以候(骨曷)骭。黃帝曰:善。岐伯曰:肝者主為將,使之候外,欲知堅固,視目小大。黃帝曰:善。岐伯曰:脾者主為衛,使之迎糧,視脣舌好惡,以知吉凶。黃帝曰:善。岐伯曰:腎者主為外,使之遠聽,視耳好惡以知其性。
黃帝曰:善。願聞六腑之候。岐伯曰:六腑者,胃為之海,廣骸、大頸、張胷,五穀乃容。鼻隧以長,以候大腸。唇厚、人中長,以候小腸。目下果大,其膽乃橫。鼻孔在外,膀胱漏泄。鼻柱中央起,三焦乃約。此所以候六腑者也。上下三等,臟安且良矣。