THIÊN
35: TRƯỚNG LUẬN
Hoàng
Đế hỏi: "Mạch ứng với Thốn
khẩu, như thế nào mới là mạch của
bệnh trướng ?" [1].
Kỳ
Bá đáp : "Mạch của Thốn khẩu đại
kiên đến sắc, đó là thuộc mạch của
bệnh trướng"[2].
Hoàng
Đế hỏi: "Làm thế nào biết được
chứng trướng của tạng hay phủ ?"[3].
Kỳ
Bá đáp : "Âm thuộc tạng, Dương thuộc
phủ"[4].
Hoàng
Đế hỏi: "Ôi ! Khí làm cho con người bị
trướng, nó ở trong huyết mạch ư ? Ở bên
trong tạng phủ ư ?"[5].
Kỳ
Bá đáp : "Cả 3 đều có, tuy nhiên chúng vẫn
không phải là nơi ở của bệnh trướng"[6].
Hoàng
Đế hỏi: "Ta mong được nghe về
chỗ ở của bệnh trướng"[7].
Kỳ
Bá đáp : "Ôi ! Bệnh trướng nằm ở bên
ngoài của tạng phủ, dọc theo tạng phủ nhưng
lại nở rộng ở vùng ngực và hông sườn,
làm trướng ở b́ phu, cho nên gọi tên là trướng"[8].
Hoàng
Đế hỏi: "Tạng phủ nằm bên trong
lồng ngực, hông sườn, trong bụng, ví như
những chiếc hộp tàng giữ những vật qúy báu
vậy, chúng đều có chỗ ở theo thứ lớp,
khác tên nhau, nhưng lại cùng ở một nơi,
một vùng, khí của mỗi tạng phủ đều phát
ra những chứng trạng khác nhau, ta mong được
giải thích về vấn đề trên"[9].
Hoàng
Đế nói: "Ta chưa hiểu được ư
của phu tử, xin hỏi tiếp"[10].
Kỳ
Bá đáp : "Ôi ! Ngực và bụng là cái quách bên ngoài
của tạng phủ[11]. Chiên Trung là cung thành của Tâm
chủ[12]. Vị là cái kho lớn[13]. Yết hầu và
Tiểu trường có nhiệm vụ truyền đưa[14].
Ngũ khiếu của Vị đóng vai cổng, hẻm,
cửa lớn, cửa nhỏ[15]. Huyệt Liêm Tuyền và
Ngọc Anh là con đường đi của tân
dịch[16]. Cho nên ngũ tạng và lục phủ đều
có các bờ bến (giới hạn) của nó và do đó
bệnh của nó cũng có những h́nh trạng riêng ḿnh[17].
Doanh khí tuần hành theo mạch, vệ khí nghịch gây thành
chứng mạch trướng[18]. Vệ khí nhập chung
lại với mạch, tuần hành theo vùng phận
nhục gây thành chứng phu trướng[19]. Nên thủ
huyệt Tam Lư để tả, (tà khí) ở cạn châm 1
lần, ở xa (sâu) châm 3 lần, không đặt vấn
đề hư thực, cái khéo là mau mau châm
tả"[20].
Hoàng
Đế nói: "Ta mong được nghe về h́nh
trạng của bệnh trướng"[21].
Kỳ
Bá đáp : "Ôi ! Bệnh Tâm trướng làm cho Tâm
phiền, hơi thở ngắn, nằm không yên[22].
Bệnh Phế trướng làm cho người hư mà
đầy, suyễn ho[23]. Bệnh Can trướng làm cho dưới
hông sườn bị đầy mà đau, dẫn
xuống đến vùng thiếu phúc[24]. Bệnh Tỳ trướng
làm cho hay bị ói, tay chân phiền muộn, nặng
nề, không mặc được quần áo, nằm không
yên[25]. Bệnh Thận trướng làm cho bụng bị
đầy lan ra vùng lưng, đau từ thắt lưng
đến vùng xương đùi[26]. Lục phủ trướng:
chứng Vị trướng làm cho bụng bị đầy,
Vị hoăn đau, mũi nghe mùi khét, hôi thối, làm
ảnh hưởng đến việc ăn uống, đại
tiện khó khăn[27]. Chứng đại trường trướng
làm cho sôi ruột mà đau, tiếng kêu rồn rột,
nếu mùa đông mà bị trúng cảm bởi hàn khí th́
sẽ bị chứng xôn tiết, ăn không tiêu hóa[28].
Chứng Tiểu trường trướng làm cho vùng
thiếu phúc bị sưng trướng, đau dẫn
đến vùng thắt lưng[29]. Chứng Bàng quang trướng
làm cho vùng thiếu phúc bị đầy và khí làm cho
tiểu tiện bị bí[30]. Chứng Tam tiêu trướng
làm cho khí bị đầy ở trong khoảng b́ phu, dáng
mềm mại mà không cứng[31]. Chứng Đởm trướng
làm cho dưới hông sườn bị trướng, trong
miệng bị đắng, dễ bị thở
mạnh[32].
Phàm
tất cả các chứng trướng trên, con đường
đưa đến chỉ là một mà thôi, nếu ta rơ
được những điều nghịch và thuận
của nó th́ việc châm thuật sẽ không bị
thất thố [33]. Nếu ta tả hư, bổ thực th́
sẽ làm cho thần khí rời khỏi chỗ của ḿnh,
đó là ta đă giúp cho tà khí mà làm mất đi chính khí,
chân khí sẽ không c̣n ổn định, thế là người
thầy thuốc vụng về đă làm bại hoại khí
huyết, gọi là làm cho yểu mệnh[34]. Nếu ta
bổ hư, tả thực, đó là ta điều ḥa làm
cho chính khí, chân khí trở lại tràn đầy nơi
không huyệt của vùng tấu lư, đây mới là người
thầy giỏi"[35].
Hoàng
Đế hỏi: "Chứng bệnh trướng sinh ra
như thế nào ?"[36].
Kỳ
Bá đáp : "Trong thân thể, vệ khí thường
theo với mạch, tuần hành theo vùng phận
nhục, vận hành có nghịch thuận, Âm Dương cùng
nương theo nhau, như thế mới đắc
được thiên ḥa, khí doanh vệ mới vận hành
xuất nhập, thay đổi ngày đêm, ngũ tạng
mới ứng với chiếc ṿng ngọc chu nhi phục
thỉ, bốn mùa vận hành theo thứ tự, ngũ
cốc mới hóa được[37]. Thế nhưng,
nếu quyết khí đi xuống dưới, khí doanh
vệ không c̣n lưu hành và ngưng nghỉ không điều
ḥa, hàn khí nghịch lên trên, chân khí và tà khí cùng đánh
nhau, hai khí tranh nhau, bấy giờ mới hợp nhau thành
bệnh trướng"[38].
Hoàng
Đế hỏi: "Đúng vậy ! Nhưng dựa vào
đâu để ta có thể biết được quá tŕnh
kết hợp thành bệnh trên ?"[39].
Kỳ
Bá đáp : "Đó là sự kết hợp giữa
tạng phủ và kinh mạch vào với chân khí, cả 3
hợp lại mà thành bệnh"[40].
Hoàng
Đế hỏi: "Khi luận về bệnh trướng,
ta không cần hỏi đến hư thực, điều
khéo nên làm là mau châm tả, bệnh gần (cạn) châm 1
lần, bệnh xa (sâu) châm 3 lần[41]. Nay có trường
hợp, ta đă châm đến 3 lần rồi mà bệnh
vẫn không bớt, sai lầm ở chỗ nào ?"[42].
Kỳ
Bá đáp : "Đây nói về phép châm, phải tấn
công được vào vùng nhục hoang và phải trúng vào
khí huyệt, nếu không châm trúng vào khí huyệt sẽ làm
cho khí bị bế bên trong, châm không tấn công được
vào vùng nhục hoang sẽ làm cho khí không vận hành,
tức là châm phớt cạn, châm trúng phận nhục, như
vậy vệ khí sẽ làm loạn với doanh khí và Âm Dương
cũng rượt đuổi nhau (loạn)[43]. Đối
với bệnh trướng, đáng lẽ phải tả
lại không châm tả, do đó mà khí không thoát, châm 3
lần nhưng vẫn không thoát, vậy phải thay đổi
huyệt đạo, khi nào khí thoát mới thôi[44]. Khí không
thoát th́ châm trở lại, có thể vạn toàn, há có ǵ
lo ngại đâu ?[45] Đối với bệnh trướng,
tất phải thẩm định cho rơ phép chẩn,
nếu đáng phải tả th́ châm tả, đáng
phải bổ th́ châm bổ, ví như tiếng trống
ứng với dùi trống, làm sao có thể không bớt
được?”.
脹論篇第三十五
黃帝曰:脈之應於寸口,如何而脹?岐伯曰:其脈大堅以濇者,脹也。黃帝曰:何以知臟腑之脹也?岐伯曰:陰為臟,陽為腑。
黃帝曰:夫氣之令人脹也,在於血脈之中耶?臟腑之內乎?岐伯曰:三者皆存焉,然非脹之舍也。黃帝曰:願聞脹之舍!岐伯曰:夫脹者,皆在於臟腑之外,排臟腑而郭胷脅,脹皮膚,故命曰脹。黃帝曰:臟腑之在胷脅腹裏之內也,若匣匱之藏禁器也,各有次舍,異名而同處一域之中,其氣各異,願聞其故。
黃帝曰:未解其意,再問。岐伯曰:夫胷腹,臟腑之郭也;膻中者,心主之宮城也;胃者,太倉也;咽喉小腸者,傳送也;胃之五竅者,閭里門戶也;廉泉玉英者,津液之道也。故五臟六腑者,各有畔界,其病各有形狀。營氣循脈,衛氣逆為脈脹,衛氣並脈循分為膚脹。三里而瀉,近者一下,遠者三下,無問虛實,工在疾瀉。
黃帝曰:願聞脹形!岐伯曰:夫心脹者,煩心短氣,臥不安;肺脹者,虛滿而喘欬;肝脹者,脅下滿而痛引小腹;脾脹者,善噦,四肢煩悗,體重不能勝衣,臥不安;腎脹者,腹滿引背,央央然腰髀痛。
六腑脹:胃脹者,腹滿,胃脘痛,鼻聞焦臭,妨於食,大便難。大腸脹者,腸鳴而痛濯濯,冬日重感於寒,則飧泄不化。小腸脹者,少腹(月真)脹,引腰而痛。膀胱脹者,少腹滿而氣癃。三焦脹者,氣滿於皮膚中,輕輕然而不堅。膽脹者,脅下痛脹,口中苦,善太息。
凡此諸脹者,其道在一。明知逆順,鍼數不失。瀉虛補實,神去其室。致邪失正,真不可定。粗之所敗,謂之夭命。補虛瀉實,神歸其室。久塞其空,謂之良工。
黃帝曰:脹者焉生?何因而有?岐伯曰:衛氣之在身也,常然並脈,循分肉,行有逆順,陰陽相隨,乃得天和。五臟更始,四時有序,五穀乃化。然後厥氣在下,營衛留止,寒氣逆上,真邪相攻,兩氣相搏,乃合為脹也。
黃帝曰:善。何以解惑?岐伯曰:合之於真,三合而得。帝曰:善。黃帝問於岐伯曰:脹論言無問虛實,工在疾瀉。近者一下,遠者三下。今有其三而不下者,其過焉在?岐伯對曰:此言陷於肉肓而中氣穴者也。不中氣穴,則氣內閉;鍼不陷肓,則氣不行;上越中肉,則衛氣相亂,陰陽相逐。其於脹也,當瀉不瀉,氣故不下,三而不下,必更其道,氣下乃止,不下復始,可以萬全,烏有殆者乎?其於脹也,必審其胗,當瀉則瀉,當補則補。如鼓應桴,惡有不下者乎?