THIÊN
46: NGŨ BIẾN
Hoàng
Đế hỏi Thiếu Du: “Ta nghe rằng trăm
bệnh xảy ra, ắt phải sinh ra từ khí Phong, Vu, Hàn,
Thử, chúng đi dọc theo lớp lông hào mao để
nhập vào đến tấu lư rồi hoặc quay trở
ra, hoặc lưu lại, hoặc thành chứng Phong thũng,
mồ hôi xuất ra, hoặc thành chứng Tiêu đơn,
hoặc thành chứng Hàn nhiệt, hoặc thành chứng Lưu
tư, hoặc thành chứng Tích tụ, kỳ tà tràn ngập
nhiều không kể xiết[1]. Ta mong được nghe
về nguyên nhân nào đă khiến nên như thế ? [2]Ôi
! Cũng đồng thời bị bệnh, hoặc
bệnh như thế này, hoặc bệnh như thế
kia[3]. Có ư cho rằng chính Trời đă sinh ra Phong tà dành
cho con người ư ? Vấn đề khác nhau thế nào
?”[4].
Thiếu
Du đáp: “Ôi ! Phong khí của Trời không sinh ra riêng cho
trăm họ[5]. Sự vận hành của nó rất công b́nh,
chính trực[6]. Người nào phạm đến mới
bị bệnh ( c̣n ) người nào khéo tránh th́ không
bị hại ǵ[7]. Nó không cần ǵ ở người,
chỉ có con người tự phạm phải nó mà thôi”[8].
Hoàng
Đế hỏi: “Trong 1 lúc nào đó bị ngộ độc
bởi Phong tà, đồng thời bị bệnh, nhưng
bệnh lại xảy ra 1 cách khác nhau, Ta mong được
nghe về nguyên nhân đó”[9].
Thiếu
Du đáp: “Câu hỏi đúng vậy thay ! Thần xin lư
luận với sự so sánh với công việc của người
thợ[10]. Người thợ mài búa ŕu, mài dao, gọt
đẽo cây gỗ, cành thân da thịt của gỗ cây
c̣n có sự khác nhau về cứng và mềm[11]. Phần
cứng th́ khó chạm vào, phần mềm th́ da nó nhũn,
khi đến phần giao nhau giữa nhánh và thân, nó
sẽ làm khuyết mẻ cái búa cái ŕu[12]. Trong mỗi thân
cây th́ phần cứng và phần mềm cũng khác nhau,
phần cứng th́ rắn chắc, phần mềm th́
dễ bị chạm vào, huống chi sự khác nhau trong thân
cây, khác nhau giữa sự dày mỏng của da, khác nhau
giữa chất trấp ít hay nhiều, tất cả đều
khác nhau[13]. Ôi ! Có những loại cây ra hoa sớm,
mọc lá sớm, có khi gặp phải sương của
mùa xuân, gió ác liệt th́ hoa cũng sẽ rụng, lá cũng
bị héo[14]. Nếu bị phơi nắng lâu, bị đại
hạn th́ các loại cây mềm, da mỏng sẽ bị héo
cành, bớt nhựa và héo lá[15]. Nếu bị mưa lâu,
trời âm u, các loại cây da mỏng, nhiều nhựa,
sẽ bị mềm da và kiệt dần[16]. Nếu gặp
gió to thổi mạnh th́nh ĺnh th́ các loại cây thân
cứng cáp cành lá sẽ bị găy, bị tổn hại
nhanh chóng[17]. Nếu gặp sương mùa thu hoặc gió
thổi nhanh th́ các thân cây cứng cáp sẽ bị lung lay
rễ và rụng lá[18]. Phàm trong 5 trường hợp nói
trên, mỗi loại cây đều có cách bị hủy thương
khác nhau, huống chi là con người ! “[19].
Hoàng
Đế hỏi: “Người ứng với cây như
thế nào ?”[20].
Thiếu
Du đáp: “Cây gỗ khi bị thương, đều
bị thương ở cành lá, sự cứng mềm
của cành (dễ bị thương), c̣n phần rắn
chắc của cây chưa bị thương[21]. Con người
thường bị bệnh đều do ở sự kiên
thiếu cố của xương khớp (cốt
tiết), của b́ phu, của tấu lư, do đó mà tà khí
đến tạm trú, cho nên thường gây nên
bệnh”[22].
Hoàng
Đế hỏi: “Có người thường bị
bệnh Phong quyết, mồ hôi chảy đầm đ́a,
chứng bệnh này được biểu hiện như
thế nào ?”[23].
Thiếu
Du đáp: “Cơ nhục không rắn chắc, tấu lư
hở th́ sẽ dễ bị bệnh Phong”[24].
Hoàng
Đế hỏi: "Dựa vào sự biểu hiện nào
để biết cơ nhục không rắn chắc
?”[25].
Thiếu
Du đáp: “Khối cơ nhục ở kheo chân không
rắn chắc và không có phận lư, lư có nghĩa là vùng
da bị nhăn nheo, da bị nhăn nheo th́ tấu lư
bị thưa hở, ta gọi đây là h́nh dáng phẳng
trơn vậy”[26].
Hoàng
Đế hỏi: "Có người bị chứng
bệnh Tiêu đơn, bệnh này biểu hiện ra như
thế nào ?”[27].
Thiếu
Du đáp: “Khi ngũ tạng bị nhu nhược th́ hay
bị bệnh Tiêu đơn”[28].
Hoàng
Đế hỏi: "Làm thế nào để biết
được ngũ tạng là nhu nhược ?”[29].
Thiếu
Du đáp: “Khi nói đến nhu nhược ắt
phải có cương cường, cương cường
th́ hay giận (nộ) nhiều, nhu nhược th́ dễ
bị làm thương”[30].
Hoàng
Đế hỏi: "Dựa vào sự biểu hiện nào
để biết nhu nhược và cương cường
?”[31].
Thiếu
Du đáp: “Những người này thường có làn da
mỏng, nhưng vùng mắt cứng chắc mà sâu, khí
của họ làm cho đôi mày thẳng, đôi mắt nh́n
xa[32]. Tâm khí họ cứng rắn, mà cứng rắn th́
hay giận dữ, giận lên th́ khí sẽ nghịch lên trên
làm cho lồng ngực bị súc tích, huyết khí bị
nghịch và lưu lại tán rộng ra làn da, sung vào cơ
nhục, huyết mạch không c̣n lưu hành, chuyển sang
bị nhiệt, mà nhiệt sẽ làm tiêu hao cơ nhục
và b́ phu, gây thành chứng Tiêu đơn[33]. Đây nói
về những người nóng dữ, cứng rắn và cơ
nhục nhược vậy”[34].
Hoàng
Đế hỏi: "Người ta thường hay
bị bệnh Hàn nhiệt, lấy ǵ để biểu
hiện được chứng bệnh này ?”[35].
Thiếu
Du đáp: “Người nào mà xương nhỏ, thịt
mềm th́ thường hay bị bệnh Hàn
nhiệt”[36].
Hoàng
Đế hỏi: "Lấy ǵ để biểu hiện
được sự lớn nhỏ của xương,
được sự cứng mềm củathịt,
được sự bất nhất của sắc
(diện) ?”[37].
Thiếu
Du đáp: “Quyền cốt (xương g̣ má) là cái
gốc của xương (trong người): khi mà
quyền cốt to th́ xương to, quyền cốt
nhỏ th́ xương nhỏ, b́ phu mỏng mà khối
thịt ở mông không có, bắp tay yếu mềm[38].
Sắc ở vùng Địa các rất xấu, không đồng
sắc với vùng Thiên đ́nh, nghĩa là màu sắc dơ
bẩn khác với Thiên đ́nh, đó là những biểu
hiện của bệnh này[39]. Sau đó nếu da ở
bắp tay mỏng, đó là tủy không đầy, v́
thế thường hay bị bệnh Hàn nhiệt”[40].
Hoàng
Đế hỏi: "Lấy ǵ để biểu hiện
được 1 người thường bị bệnh Tư
?”[41].
Thiếu
Du đáp: “Nếu người mà những nếp nhăn
nheo không kín đáo và bắp thịt không cứng rắn
th́ thường hay bị bệnh Tư”[42].
Hoàng
Đế hỏi: "Bộ vị của chứng Tư có
định vùng cao thấp hay không ?”[43].
Thiếu
Du đáp: “Muốn biết được sự cao
thấp, nên xem rơ bộ vị của nó”[44].
Hoàng
Đế hỏi: "Có người thường hay
bị bệnh Trường trung tích tụ, lấy ǵ để
biểu hiện chứng bệnh này ?”[45].
Thiếu
Du đáp: “B́ phu mỏng mà không tươi nhuận,
bắp thịt không rắn chắc và mềm nhăo, như
vậy là Trường Vị bị ngăn, bị ngăn
th́ tà khí bị lưu trệ, ngưng trệ thành tích
tụ và làm thương đến Tỳ Vị[46]. Trong
khoảng Tỳ Vị, nếu bị những khí ấm
lạnh không điều ḥa th́ tà khí sẽ đến
để làm cho bị súc tích ngưng trệ, thế nào
khí đại tụ sẽ khởi lên”[47].
Hoàng
Đế hỏi: "Ta nghe nói về bệnh h́nh, và ta cũng
đă hiểu rồi, Ta mong được nghe về cái
thời của nó”[48].
Thiếu
Du đáp: “Trước hết phải lập ra vấn
đề niên để biết được vấn
đề thời[49]. Thời mà khí vượng cao th́
khỏi bệnh, thời mà khí suy khắc th́ bệnh
sẽ nguy[50]. Tuy chưa bị hăm hạ, nhưng năm
ấy vận khí có thông được ra ngoài, th́
bệnh ắt khỏi, đây gọi là nhân vào h́nh mà
sinh ra bệnh, đây là ư nghĩa của ngũ biến
vậy” [51].
五變篇第四十六
黃帝問於少俞曰:余聞百疾之始期也,必生於風雨寒暑,循毫毛而入腠理,或復還,或留止,或為風腫汗出,或為消癉,或為寒熱,或為留痺,或為積聚。奇邪淫溢,不可勝數,願聞其故。夫同時得病,或病此,或病彼。意者,天之為人生風乎?何其異也?少俞曰:夫天之生風者,非以私百姓也。其行公平正直,犯者得之,避者得無,殆非求人,而人自犯之。
黃帝曰:一時遇風,同時得病,其病各異,願聞其故。少俞曰:善乎哉問!請論以比匠人。匠人磨斧斤礪刀,削斵材木,木木:原脫,據《靈樞》五變篇補。之陰陽,尚有堅脆,堅者不入,脆者皮弛,至其交節而缺斤斧焉。夫一木之中,堅脆不同,堅者則剛,脆者易傷。況其材木之不同,皮之厚薄,汁之多少而各異耶?夫木之蚤花先生葉者,遇春霜烈風則花落而葉萎;久曝大旱則脆木薄皮者,枝條汁少而葉萎;久陰淫雨則薄皮多汁者,皮潰而漉;卒風暴起,則剛脆之木,枝折杌傷;秋霜疾風,則剛脆之木,根搖而葉落。凡此五者,各有所傷,況於人乎?黃帝曰:以人應木奈何?少俞答曰:木之所傷也,皆傷其枝,枝之剛脆而堅,未成傷也。人之有常病也,亦因其骨節皮膚腠理之不堅固者,邪之所舍也,故常為病也。
黃帝曰:人之善病風厥漉汗者、何以候之?少俞答曰:肉不堅,腠理疏,則善病風。黃帝曰:何以候肉之不堅也?少俞答曰:膕肉不堅而無分理,理者粗理,粗理而皮不緻者,腠理疏,此言其渾然者。
黃帝曰:人之善病消癉者,何以候之?少俞答曰:五臟皆柔弱者,善病消癉。黃帝曰:何以知五臟之柔弱也?少俞答曰:夫柔弱者必有剛強,剛強多怒,柔者易傷也。黃帝曰:何以候柔弱之與剛強?少俞答曰:此人薄皮膚而目堅固以深者,長衝直揚,其心剛,剛則多怒,怒則氣上逆,胷中蓄積,血氣逆留,臗皮充肌,血脈不行,轉而為熱;熱則消肌膚,故為消癉。此言其人暴剛而肌肉弱者也。
黃帝曰:人之善病寒熱者,何以候之?少俞答曰:小骨弱肉者,善病寒熱。黃帝曰:何以候骨之小大,肉之堅脆,色之不一也?少俞答曰:顴骨者,骨之本也,顴大則骨大,顴小則骨小。皮膚薄而其肉無(月囷),其臂懦懦然。其地色殆然,不與其天同色,污污:原作汗,據《靈樞》五變篇改。然獨異,此其候也。然後臂薄者其髓不滿,故善病寒熱也。
黃帝曰:何以候人之善病痺者?少俞答曰:粗理而肉不堅者,善病痺。黃帝曰:痺之高下有處乎?少俞答曰:欲知其高下者,各視其部。
黃帝曰:人之善病腸中積聚者,何以候之?少俞答曰:皮膚薄而不澤,肉不堅而淖澤,如此則腸胃惡;惡則邪氣留止積聚,乃傷脾胃之間,寒溫不次,邪氣稍至,稸積留止,大聚乃起。
黃帝曰:余聞病形,已知之矣,願聞其時。少俞答曰:先立其年,以知其時。時高則起,時下則殆。雖不陷下,當年有衝通,其病必起。是謂因形而生病,五變之紀也。