THIÊN
6: THỌ YẾU CƯƠNG NHU
Hoàng
Đế hỏi Thiếu sư: “Ta nghe nói sự sống
của con người (biểu hiện) bằng những nét
có cương có nhu, có nhược có cường, có
đoản có trường, có Âm có Dương, Ta mong
được nghe về phương cách xử lư (các trường
hợp đă nói trên)”[1].
Thiếu
sư đáp: “Trong Âm có Âm, trong Dương có Dương
[2]. Chúng ta phải thẩm đoán về Âm Dương
để biết cách xử trí về việc châm,
phải nắm được cái gốc bệnh bắt
nguồn ở đâu để cho việc châm trị
thuận được cái lư của nó, phải cẩn
trọng đo lường được cái đầu
mối của bệnh xem nó đang tương ứng
với “thời” nào, bên trong nó hợp với ngũ
tạng lục phủ, bên ngoài nó hợp với cân
cốt b́ phu [3]. Do đó, ta biết được
rằng bên trong có Âm Dương th́ bên ngoài cũng có Âm
Dương [4]. Nếu nh́n bên trong th́ ngũ tạng
thuộc Âm, lục phủ thuộc Dương, nếu nh́n
bên ngoài th́ cân cốt thuộc Âm, b́ phu thuộc Dương
[5].
Cho
nên mới nói rằng nếu Âm bệnh ở tại Âm
phận th́ châm huyệt Huỳnh và huyệt Du thuộc Âm,
nếu Dương bệnh ở tại Dương
phận th́ châm huyệt Hợp thuộc Dương,
nếu Dương bệnh ở tại Âm phận th́ châm
huyệt Kinh thuộc Âm, nếu Âm bệnh ở tại Dương
phận th́ châm huyệt ở lạc mạch [6].
Cho
nên nói rằng: Bệnh ở tại kinh Dương
được gọi tên là “phong”, bệnh ở
tại kinh Âm được gọi tên là “tư”; Cả
Âm lẫn Dương đều bị bệnh được
gọi là “phong tư” [7].
Bệnh
hữu h́nh mà không “thống: đau”, đó là loại
của Dương, bệnh vô h́nh mà đau, đó là
loại của Âm[8].
Bệnh
vô h́nh mà “thống”, đó là Dương kinh ở t́nh
trạng mạnh c̣n Âm kinh đang bị “thương”,
vậy nên trị gấp Âm kinh mà không nên “công: đánh
vào” Dương kinh [9].
Bệnh
hữu h́nh mà “bất thống”, đó là Âm kinh ở t́nh
trạng mạnh c̣n Dương kinh đang bị “thương”,
vậy nên trị gấp Dương kinh mà không nên “công:
đánh vào” Âm kinh [10].
Nếu
cả Âm lẫn Dương kinh đều bị “động”,
có lúc như “hữu h́nh”, có lúc như “vô h́nh”, thêm
vào đó nó làm cho Tâm bị phiền, được
gọi là Âm thắng Dương, trường hợp này
được gọi là “không biểu, không lư”; sự
biểu hiện của h́nh trạng bệnh không kéo dài lâu
[11].
Hoàng
Đế hỏi Bá Cao: “Vấn đề tiên và hậu
trong cái bệnh về h́nh khí được ứng ở
ngoại và nội như thế nào ?”[12].
Bá
Cao đáp: “Phong khí và hàn khí làm thương đến
“h́nh”, ưu, khủng, phẫn nộ làm thương
đến “khí” [13]. Khi mà khí làm thương tổn
đến tạng th́ sẽ làm cho tạng bệnh, hàn làm
thương đến h́nh th́ sẽ ứng ra h́nh, phong làm
thương đến cân mạch th́ cân mạch mới
ứng ra, đó là những sự tương ứng
giữa h́nh khí và ngoại nội vậy” [14].
Hoàng
Đế hỏi: “Phép châm như thế nào ?” [15].
Bá
Cao đáp: “Bệnh được 9 ngày th́ châm 3 lần
là hết bệnh, bệnh 1 tháng châm 10 lần th́ hết
bệnh, nhiều hay ít, xa hay gần đều dựa vào
đó để qui định mức độ[16].
Nếu có trường hợp bệnh “tư” lâu ngày mà không
rời khỏi thân thể (bệnh không hết), chúng ta nên
t́m những nơi có huyết lạc để mà châm
xuất huyết cho hết mới thôi” [17].
Hoàng
Đế hỏi: “Bệnh ngoại và nội, việc châm
trị dễ hay khó, phải hiểu như thế nào?”
[18].
Bá
Cao đáp: “Khi nào h́nh bệnh trước mà chưa
nhập vào tạng th́ chỉ nên cần châm chừng phân
nửa thời gian châm cần thiết mà thôi [19]. Khi nào
tạng bệnh trước rồi sau đó h́nh mới
ứng theo ra, thời gian châm phải tăng lên gấp
bội [20]. Đó là vấn đề châm tùy theo sự tương
ứng giữa ngoại và nội mà có sự dễ và khó”
[21].
Hoàng
Đế hỏi Bá Cao: “Ta nghe h́nh thể con người
có hoăn có cấp, khí có thịnh có suy, cốt có đại
có tiểu, nhục có cứng có mềm, b́ (da) có dày có
mỏng, Ta phải dựa lên đó như thế nào để
định được vấn đề “thọ” hay
“yểu” ?” [22].
Bá
Cao đáp: “H́nh với khí tương xứng th́
thọ, bất tương xứng th́ yểu [23]. B́
với nhục cùng “bao bọc” lấy nhau th́ thọ, không
“bao bọc” lấy nhau th́ yểu [24]. Huyết khí và
kinh lạc thắng h́nh th́ thọ, không thắng h́nh th́
yểu” [25].
Hoàng
Đế hỏi: “Thế nào là sự hoăn cấp
của h́nh ?” [26].
Bá
Cao đáp: “H́nh thể sung nhưng b́ phu “hoăn: thư
thả” th́ thọ, h́nh thể sung nhưng b́ phu
“cấp: căng thẳng” th́ yểu [27]. H́nh sung nhưng
mạch kiên đại th́ thuận, h́nh thể sung nhưng
mạch tiểu đến nhược, đó là khí suy, khí
suy th́ nguy [28]. Nếu như h́nh thể sung nhưng
quyền (xương má) không nhô lên th́ đó là cốt
(người ấy) tiểu, cốt tiểu th́ yểu
[29]. H́nh thể sung nhưng khối thịt to ở mông
rắn chắc nổi bật rơ rệt, đó là nhục
kiên (rắn), nhục kiên th́ tho [30]ï. H́nh thể sung nhưng
khối thịt ở mông không nổi bật, đó rơ ràng
là mông không rắn chắc, tức là nhục bị
mềm lỏng, nhục bị mềm lỏng th́ yểu
[31]. Trên đây là nói về cái sinh mệnh của
Trời sinh, dựa vào đó là lập nên cái h́nh
thể, định nên cái khí (chất) [32]. Muốn xem
biết được thọ hay yểu, chúng ta bắt
buộc phải rơ điều này [33]. Có lập được
cái h́nh đó, định được cái khí đó sau
đó mới dựa vào nó khi nó sinh ra bệnh mà quyết
việc tử sinh [34].
Hoàng
Đế hỏi: “Vấn đề thọ yểu không
biết lấy ǵ để quy định được
phải không ?” [35].
Bá
Cao đáp: “Bốn bên của gương mặt thấp
xuống, cao không bằng những nơi như (Minh
đường, khuyết, đ́nh... ) những người
này chưa đầy 30 tuổi sẽ chết. Nếu có
những nhân tố làm bệnh tật ǵ thêm th́ không
đầy 20 tuổi sẽ chết” [36].
Hoàng
Đế hỏi: “Vấn đề dựa vào sự tương
thắng của h́nh và khí để định sự
“thọ” và “yểu” như thế nào ?” [37].
Bá
Cao đáp: “Ở người b́nh thường, nếu khí
thắng h́nh th́ thọ, giả sử họ bị
bệnh đến nỗi phần h́nh nhục bị thoát,
khí thắng h́nh, phải chết [38]. Những người
mà h́nh (sung) nhưng khí lại suy, h́nh thắng khí cũng
nguy” [39].
Hoàng
Đế hỏi: “Ta nghe phép châm có “tam biến”,
thế nào gọi là “tam biến”?[40].
Bá
Cao đáp: “Có phép châm “doanh khí”, có phép châm “vệ
khí”, có phép châm “lưu kinh của hàn khí” [41].
Hoàng
Đế hỏi: “Châm tam biến phải thế nào ?”
[42].
Bá
Cao đáp: “Châm “doanh khí” phải xuất huyết, châm
“vệ khí” phải xuất khí, châm “hàn tư” phải
cho nội nhiệt” [43].
Hoàng
Đế hỏi:” Sự gây bệnh của “doanh khí”,
của “vệ khí”, của “hàn tư” như thế nào?”
[44].
Bá
Cao đáp: “Doanh khí” khi gây bệnh sẽ làm cho bị hàn
nhiệt, thiếu khí huyết chạy lên xuống [45].
“Vệ khí” gây bệnh sẽ làm cho khí thông, khi đến
khi đi, làm cho uất nộ, thở mạnh, ruột sôi
mạnh, phong hàn ở khách tại Trường Vị [46].
“Hàn tư” khi gây bệnh sẽ ở lại tại
một chỗ, không dời đi nơi khác, gây đau
nhức từng lúc, da không c̣n cảm giác đau (bất
nhân) [47].
Hoàng
Đế hỏi: “Phép châm hàn tư và thực hiện
nội nhiệt như thế nào ?”[48].
Bá
Cao đáp: “Khi nào châm trị cho lớp người áo
vải th́ dùng lửa(sau khi châm) để hơ đốt
thêm [49]. Khi châm trị cho những bậc đại nhân
th́ phải dùng thuốc để đắp hơ lên
(chỗ châm)”[50].
Hoàng
Đế hỏi: “Phép dùng thuốc để đắp
hơ như thế nào ?” [51].
Bá
Cao đáp: “Dùng 20 cân rượu ngon, Thục tiêu 1 thăng,
Can khương 1 cân, Quế 1 cân. Tất cả 4 thứ
thuốc này được cắt nhỏ ra ngâm vào trong rượu,
Dùng bông g̣n 1 cân, vải trắng mịn 4 trượng,
tất cả bọc lại cho vào trong rượu, để
b́nh rượu lên cái ḷ có đốt phân ngựa phơi
khô; B́nh rượu phải được đậy
nắp, trét kín lại không cho ra hơi; Ngâm như vậy
trong 5 ngày 5 đêm, xong mới lấy bọc vải có bông
đem ra phơi nắng cho khô. Sau đó lại tiếp
tục ngâm cho đến khi nào nó ra hết nước
cốt (trấp). Bây giờ cứ mỗi lần ngâm là
phải tṛn 1 ngày và khi lấy ra nó đă khô. Chúng ta
lấy cái xác khô ấy đă trộn lẫn với bông
gói kín lại trong chiếc khăn dài chừng 6, 7 xích. Chúng
ta sẽ có chừng 6, 7 gói như vậy. Trong mỗi khăn
đều có chứa sẵn một loại tro than của
cây dâu tươi được đốt cháy. Chúng ta dùng
khăn này để hơ đắp, cứu lên trên
chỗ đă được châm về hàn tư. Làm như
vậy, chúng ta sẽ khiến cho cái nhiệt nhập vào
tận nơi bị bệnh hàn. Chúng ta làm như vậy
khoảng 30 lần mới thôi .Nếu mồ hôi ra, chúng ta
dùng khăn để lau khô, lau cũng phải đến
30 lần. Sau đó bảo người bệnh đứng
lên đi bộ chậm vào trong nhà (buồng) kín gió.
Mỗi lần châm đều phải hơ đắp như
thế th́ bệnh sẽ khỏi. Đây là phép “nội
nhiệt” [52].
壽夭剛柔篇第六
黃帝問於少師曰:余聞人之生也,有剛有柔,有弱有強,有短有長,有陰有陽,願聞其方。少師答曰:陰中有陰,陽中有陽,審知陰陽。刺之有方。得病所始,刺之有理。謹度病端,與時相應。內合於五臟六腑,外合於筋骨皮膚。是故內有陰陽,外亦有陰陽。在內者,五臟為陰,六腑為陽;在外者,筋骨為陰,皮膚為陽。故曰,病在陰之陰者,刺陰之滎輸;病在陽之陽者,刺陽之合。病在陽之陰者,刺陰之經;病在陰之陽者,刺絡脈。故曰,病在陽者名曰風,病在陰者名曰痺,陰陽俱病命曰風痺。病有形而不痛者,陽之類也。無形而痛者,陰之類也。無形而痛者,其陽完而陰傷之也,急治其陰,無攻其陽。有形而不痛者,其陰完而陽傷之也,急治其陽,無攻其陰。陰陽俱動,乍有形,乍無形,加以煩心,命曰陰勝其陽。此謂不表不裏,其形不久。
黃帝問於伯高曰:余聞形氣病之先後,外內之應奈何?伯高答曰:風寒傷形,憂恐忿怒傷氣。氣傷臟,乃病臟。寒傷形,乃應形。風傷筋脈,筋脈乃應。此形氣內外之相應也。黃帝曰:刺之奈何?伯高答曰:病九日者,三刺而已;病一月者,十刺而已。多少遠近,以此衰之。久痺不去身者,視其血絡,盡出其血。黃帝曰:外內之病,難易之治奈何?伯高答曰:形先病而未入臟者,刺之半其日;臟先病而形乃應者…刺之倍其日。此月內難易之應也。
黃帝問於伯高曰:余聞形有緩急,氣有盛衰,骨有大小,肉有堅脆,皮有厚薄,其以立壽夭奈何?伯高答曰:形與氣相任則壽,不相任則夭;皮與肉相果則壽,不相果則夭;血氣經絡勝形則壽,不勝形則夭。黃帝曰:何謂形之緩急?伯高答曰:形充而皮膚緩者則壽,形充而皮膚急者則夭。形充而脈堅大者順也,形充而脈小以弱者氣衰,衰則危矣。若形充而顴不起者骨小,骨小而夭矣。形充而大肉(月囷)堅而有分者肉堅,肉堅則壽矣。形充而大肉無分理不堅者肉脆,肉脆則夭矣。此天之生命,所以立形定氣而視壽夭者,必明乎此立形定氣,而後以臨病人,決死生。黃帝曰:余聞壽夭,無以度之。伯高答曰:牆基卑高,不及其地者,不滿三十而死。其有因加疾者,不及二十而死也。黃帝曰:形氣之相勝,以立壽夭奈何?伯高答曰:平人而氣勝形者壽。病而形肉脫,氣勝形者死,形勝氣者危矣。
黃帝曰:余聞刺有三變,何謂三變?伯高答曰:有刺營者,有刺衛者,有刺寒痺之留經者。黃帝曰:刺三變者奈何?伯高答曰:刺營者出血,刺衛者出氣,刺寒痺者內熱。黃帝曰:營衛寒痺之為病奈何?伯高答曰:營之生病也,寒熱少氣,血上下行。衛之生病也,氣痛時來時去,怫愾賁響,風寒客於腸胃之中。寒痺之為病也,留而不去,時痛而皮不仁。
黃帝曰:刺寒痺內熱奈何?伯高答曰:刺布衣者,以火焠之;刺大人者,以藥熨之。黃帝曰:藥熨奈何?伯高答曰:用淳酒二十斤,蜀椒一斤,干薑一斤,桂心一斤,凡四種皆(口父)咀漬酒中;用綿絮一斤,細白布四丈,並內酒中;置酒馬矢熅中,蓋封塗勿使泄。五日五夜,出布綿絮曝乾之,乾復漬以盡其汁。每漬必晬其日,乃出乾。乾並用滓與綿絮,複布為複巾,長六七尺,為六七巾。則用之生桑炭炙巾,以熨寒痺所刺之處,令熱入至於病所,寒復炙巾以熨之,三十遍而止。汗出以巾拭身,亦三十遍而止。起步內中,無見風。每刺必熨,如此病已矣。此所謂內熱也。