T�c giả : DS. ĐỖ HUY B�CH
Xạ hương được lấy từ t�i thơm của con hươu xạ, t�n khoa học l� Moschus berezovski Flerov (chỉ con đực mới c�). Hươu xạ l� một động vật nhỏ kh�ng sừng, c� bộ l�ng d�y, m�u n�u hung hoặc n�u sẫm pha x�m sống hoang d� ở v�ng rừng n�i, chủ yếu tr�n c�c d�y n�i đ� v�i lởm chởm, dốc đứng cheo leo, c� độ cao từ 1.000-2.000m, c� khi hơn.
Ph�n bố, đặc t�nh v� c�ng dụng
Hươu
xạ ph�n bố ở Li�n X� trước đ�y, Trung
Quốc, M�ng Cổ, Triều Ti�n, Nepal, Mianma, Ấn Độ,
L�o, Campuchia. Ở Việt Nam, hươu xạ c� ở Cao
Bằng, Lạng Sơn, Bắc Cạn� Hươu xạ
trưởng th�nh của Việt Nam chỉ đạt
trọng lượng khoảng 15kg, tr�i lại ở Li�n X�
trước đ�y v� Trung Quốc, n� c� thể nặng
đến 40kg.Người ta săn bắt hươu xạ quanh năm, trừ m�a ch�ng sinh đẻ v�o th�ng 3-5. Khi bắt được hươu xạ, người ta cắt ngay lấy t�i thơm (t�i n�y nằm ở khoảng giữa rốn v� cơ quan sinh dục của con đực), bỏ phần da thịt thừa, phơi trong r�m m�t cho kh�, hoặc bọc t�i thơm trong giấy h�t ẩm rồi treo hong kh� ở chỗ tho�ng gi�. C� khi người ta c�n cho t�i thơm v�o c�t n�ng v� l�m như vậy nhiều lần cho đến khi kh�. Sau đ�, cắt sửa l�ng ở m�p t�i, rồi bảo quản bằng nhiều lớp vải mềm, đặt trong lớp k�n. Khi d�ng, lấy khăn vải tẩm ướt bằng nước ấm, bọc k�n t�i thơm cho mềm, rồi cắt t�i lấy chất xạ, nghiền cho thật nhỏ, mịn.
T�i xạ c� h�nh cầu, h�nh bầu dục, tr�n hoặc dẹt, đường k�nh 3,5-6cm, nặng 30-60g t�y theo tuổi của hươu. Miệng t�i hơi phẳng, c� nhiều l�ng mịn �p s�t, m�u trắng hoặc n�u x�m, mọc rất x�t nhau th�nh h�nh kho�y, ở giữa c� một lỗ nhỏ, đường k�nh 5mm, khi cạo sạch l�ng, phần da ở đ� c� m�u n�u. Mặt ngo�i của t�i n�u đen, kh�ng c� l�ng, c� t�nh co gi�n. Nếu cắt mổ t�i sẽ thấy lớp m�ng da ở giữa trong suốt, m�u tro bạc, lớp m�ng da ở trong m�u đỏ n�u. Trong c�ng l� chất xạ ở dạng qu�nh đặc như sữa, khi kh� th�nh bột hoặc th�nh hạt lổn nhổn với k�ch thước kh�ng đều, b�ng, c� m�i thơm hắc rất đặc biệt, để l�u kh�ng mất m�i. Ở dạng bột, dược liệu m�u v�ng n�u, n�u đỏ hay đỏ t�m, chất mềm c� dầu. Lấy tay v� tr�n, bột tụ lại nhưng kh�ng d�nh v�o nhau th�nh khối. Khi mở tay ra, bột lại t� rời ngay. Ở dạng hạt (tốt hơn), h�nh tr�n hay dẹt, phần lớn c� m�u đen t�m, c� v�n mỡ s�ng b�ng. Xạ hương nguy�n chất c� m�i thơm hắc rất mạnh, bền, pha lo�ng th� c� m�i thơm dịu, rất dễ chịu. Trộn với camphor, valerian, tinh dầu tr�m, acid hydrocyanic, xạ hương sẽ mất hết m�i đặc trưng của n�.
Tr�n thế giới, t�i xạ được ưa chuộng nhất lấy từ hươu sống ở T�y Tạng, Trung Quốc v� Đ�ng Dương. Số lượng của loại xạ n�y chiếm tỷ lệ từ 80-85% tổng lượng cung cấp tr�n to�n thế giới. Ri�ng thị trường phương T�y, h�ng năm ti�u thụ khoảng 10 vạn t�i xạ. Mỗi kg t�i xạ trị gi� từ 1.000-1.500 USD v� 1kg chất xạ hương nguy�n chất trị gi� hơn 80.000 USD.
Xạ hương thường được d�ng ri�ng ở dạng nguy�n chất hoặc chế biến với đinh hương theo c�ch l�m sau: Lấy t�i xạ đốt lửa cho ch�y hết l�ng, cắt l�m 5-6 mảnh, cho v�o một lọ rộng miệng c�ng với 20g đinh hương đ� t�n bột. N�t thật k�n, lắc đều. Để khoảng 3 - 4 th�ng mới d�ng. Hỗn hợp bột xạ hương, đinh hương c� thể bảo quản trong 5 - 6 năm (kinh nghiệm gia truyền của �ng Vũ Dương Đ�o - H�a B�nh).
V� l� dược liệu qu� hiếm n�n xạ hương thường bị giả mạo bằng c�ch trộn với bột c�c loại hạt đậu, m�, nhất l� hạt c�y v�ng vang (Abelmoschus moschatus (L) lledic) v� hạt n�y cũng chứa chất c� m�i xạ hương.
Ph�n biệt xạ hương thật, giả
Lấy �t xạ hương cho v�o b�t nước n�ng, thấy tan ngay, kh�ng c� cặn, dung dịch c� m�u v�ng nhạt, m�i thơm nồng nặc. Cho xạ hương v�o lửa thấy nổ l�ch t�ch, l�e s�ng, m�i thơm mạnh, sau để lại những nốt dầu trong.
Xạ hương chứa tinh dầu c� th�nh phần chủ yếu l� muskon, 1-ceton: 3-methyl cyclopentadecanon, với tỷ lệ 0,5-2%. Chất n�y c� m�i đặc trưng của xạ hương. Ngo�i ra, c�n c� chất b�o, chất nhựa, chất nhầy, cholesterin v� protein.
Xạ hương l� một hương liệu cao cấp, chất định hương trong việc sản xuất nước hoa, x� ph�ng thơm, bột chống nhậy; Đồng thời l� vị thuốc qu� hiếm được d�ng trong y học hiện đại v� y học cổ truyền. Trước đ�y, y học hiện đại d�ng xạ hương l�m thuốc k�ch th�ch, cường dương, điều kinh dưới dạng cồn thuốc, thuốc vi�n hoặc thuốc thụt. Trong Đ�ng y, xạ hương được xem l� vị thuốc qu� được d�ng phổ biến với vị cay, t�nh ấm, kh�ng độc, c� t�c dụng khai khiếu, hoạt lạc, t�n ứ, ti�u vi�m, k�ch th�ch, giảm đau, giải độc� chữa suy nhược thần kinh, tr�ng phong, kinh gi�n, m� sảng, tổn thương do ng� hoặc bị đ�nh, đau mắt, đau thắt tim, cam tẩu m�. Liều d�ng h�ng ng�y: 0,04-0,10g. Xạ hương �t khi được d�ng ri�ng m� thường phối hợp với những vị thuốc kh�c như trong biệt dược nổi tiếng �Lục thần ho�n� v� �nh�n đơn�.
D�ng ngo�i, xạ hương đem nghiền nhỏ, tẩm nước rồi b�i hoặc đắp c� t�c dụng giảm đau, ti�u sưng. Tuệ Tĩnh (Nam dược thần hiệu) đ� d�ng xạ hương trộn với bột quả tr�m đốt th�nh than, rồi b�i xỉa, chữa đau răng, s�u răng.
Theo kinh nghiệm đồng b�o ở v�ng n�i cao, xạ hương lấy khoảng v�i gam phối hợp với quả hồi 5-6 c�nh, cỏ xước 30g, di�m sinh 0,4g phơi kh�, gi� nhỏ, trộn đều, cho v�o t�i vải rồi buộc v�o rốn, ngay cả l�c giao hợp để l�m thuốc ngừa thai.
Theo t�i liệu nước ngo�i, ở Trung Quốc, trong c�c s�ch cổ, c�n lưu truyền một loại thuốc dưỡng da cung đ�nh để giữ sắc đẹp cho Từ Hy Th�i Hậu. Thuốc gồm xạ hương 0,4g, bạch cương t�m 1,6g, băng phiến 0,8g, sơn tra 1,6g, đậu xanh 2,4g. Tất cả nghiền th�nh bột mịn, nh�o với nước đ�nh thật nhuyễn như kem, d�ng b�i (Theo s�ch �Từ Hy Quang Tự y phương tuyển nghị� đời nh� Thanh) v� b�i thuốc chữa đau thắt tim gồm xạ hương t�n nhỏ, d�ng mỗi lần 0,03-0,10g dưới dạng ho�n t�n.
Lưu �: Phụ nữ c� thai kh�ng được tiếp x�c với xạ hương.